Chuyện về hồn cây Pí Thái ở Sơn La

Cưới được vợ đẹpnhờ hồn Pí

Trò chuyện với chúng tôi, ông Cầm Văn Dưn cho biết, cây Pí mang trong nó tích cổ từ lâu đời. Chuyện kể rằng, ngày xưa, ở một bản nhỏ của dân tộc Thái, có một đôi trai tài, gái sắc là Khun Lú và nàng Ủa yêu nhau tha thiết. Họ đã cùng nhau thề núi, hẹn sông sống trọn đời bên nhau. Nhưng vì Khun Lú nghèo nên bố mẹ nàng Ủa cấm đoán và ép gả nàng cho người khác. Để giữ trọn lời thề, nàng Ủa đã thắt cổ tự vẫn. Nàng Ủa chết đi, Khun Lú buồn và thương, không lúc nào không nhớ tới nàng Ủa. Nhớ thương người con gái chung tình, Khun Lú đã làm Pí Pặp để khóc than người yêu. Nhưng rồi, càng thổi Pí Pặp, Khun Lú càng nhớ thương nàng Ủa hơn. Khun Lú đã bóp nát cây Pí Pặp và rồi cũng tự vẫn. Sau này, tỏ lòng mến mộ và trân trọng tình yêu của đôi tình nhân, người Thái trắng đã chế tạo ra Pí Pặp dựa trên các chi tiết có được trong câu chuyện tình, để làm nên cái hồn Pí Thái rất khác lạ.

Ông Dưn thổi Pí Tam Lay.

Trầm ngâm sau câu chuyện xen lẫn buồn vui về truyền thuyết một trong những loại Pí của người Thái, ông Dưn chia sẻ: "Ngày xưa, đàn ông Thái chúng tôi biết thổi Pí nhiều như lá cây trên rừng. Ngày nhỏ, tôi và nhiều đứa trẻ đã được nghe tiếng Pí dân tộc từ ông, cha thổi vào các dịp hội của bản. Giờ đây, tìm được một người biết thổi Pí quả là không dễ. Cuộc sống đổi thay, người dân Thái không còn gói gọn trong các buôn làng, người ta dần quên đi tiếng Pí. Cây Pí bị xếp vào góc nhà, xó bếp. Người Thái bao đời nay gắn bó với tiếng Pí, mất đi tiếng Pí người Thái dần dần sẽ quên nguồn cội". Nghĩ vậy ông Dưn quyết tâm dạy con cháu và thanh niên trong bản thổi Pí.

Ông Dưn tâm sự: "Thổi được Pí đã khó làm thế nào thổi được hồn dân tộc, thể hiện được cuộc sống sinh hoạt, nét văn hóa, tình yêu của người Thái và tâm sự của chính người thổi muốn truyền đạt qua tiếng Pí càng khó hơn rất nhiều. Nó đòi hỏi người thổi chúng phải thật sự yêu cây Pí, thật sự muốn học. Tôi yêu và đã tìm đến những người biết thổi Pí để học, để làm được những điều mà người dân đang dần quên lãng".

Để chứng minh cho sự say mê loại nhạc cụ đặc trưng của cha ông mình, ông Dưn cầm cây Pí Pặp lên say mê kể từng chi tiết cấu tạo của loại Pí thấm đượm chuyện tình buồn xa xưa. Với cấu tạo bằng hai ống nứa tép nhỏ cỡ ngón tay út, một ống gọi là "xảng i" (tượng trưng cho con trai), ống kia gọi là "xảng me" (tượng trưng cho con gái). Người ta đo chiều dài của Pí Pặp không phải theo gang tay mà là bằng cách nắm tay vào thân ống nứa, đếm theo từng nắm tay. Sáo Pí Pặp có ba cỡ: Năm nắm tay, bảy nắm tay và chín nắm tay, phù hợp với từng lứa tuổi người chơi. Lưỡi sáo được làm bằng đồng hoặc bạc nõn. Hai ống nứa được buộc bằng sợi dây đồng nhỏ, kẹp lại, ống nứa ở gần miệng thổi được kẹp bằng sáp ong có tác dụng giữ hơi.

Nhờ những kiến thức và tài năng từ việc học, chơi Pí điêu luyện, ông Dưn được tuyển vào làm nhạc công của đoàn nghệ thuật tỉnh Sơn La từ năm 1965 đến năm 1990. Ông cũng từng nhận Huy chương Vàng hội diễn Nghệ thuật quần chúng toàn quốc năm 1994, Huy chương Bạc trong hội diễn Nghệ thuật quần chúng toàn quốc năm 1998. Không những vậy, nhờ tiếng Pí, ông đã lấy được lòng người con gái đẹp nhất đoàn văn công tỉnh Sơn La ngày đó. Người vợ của ông, bà Lừ Thị Xó, là diễn viên múa trong đội nghệ thuật tỉnh, vì mê tiếng Pí của ông mà theo ông về làm vợ. 

Hai người cùng đam mê tiếng Pí, tình yêu của bà đã chắp cánh cho tiếng Pí của ông bay xa hơn và lay động nhiều khán giả hơn, sau mỗi lần biểu diễn. Ông đã có mặt ở hầu hết các hội diễn Nghệ thuật quần chúng, không chỉ trong tỉnh mà cả toàn quốc, mang tiếng Pí đến với nhiều vùng đất, nhiều người và nhiều dân tộc hơn.

Các loại Pí của người Thái.

Giữ hồn Pí Thái

Trò chuyện với ông Dưn, được nghe tiếng Pí vang lên qua sự thể hiện của ông, người nghe như nhìn thấy cả một dải núi rừng hùng vĩ, hoang sơ nhưng lãng mạn với những đôi trai gái đi trẩy hội xuân bên những nếp nhà sàn thấp thoáng cạnh sườn núi. Những âm thanh Pí khiến người nghe chìm đi trong cảm xúc về tình yêu đẹp, về cuộc sống bình yên, về công việc thường ngày với những vui, buồn... Tiếng Pí đã dứt, ông Dưn cầm cây Pí gọn trên tay, nhẹ nhàng giới thiệu về những loại Pí, đặc trưng âm thanh của chúng. Tiếng dân tộc Thái, Pí Pặp là loại sáo đôi. Bao năm ông gắn bó với chiếc sáo đôi cũng là từng ấy năm những người trong bản được nghe ông thổi đệm theo làn điệu dân ca Thái. Từ độ rung, vuốt hơi, luyến láy, đến nén hơi, nhả nốt, những kĩ thuật đó đã được ông "khổ luyện" qua nhiều năm và giờ đây "bung" ra trong từng âm điệu đầy trữ tình, réo rắt, dìu dặt khó quên như truyền thuyết đôi tình nhân Khun Lú - nàng Ủa.

Ông Dưn gọi Pí Pặp là Pí tình yêu, đứng đầu các loại Pí. Theo ông Dưn, có tình yêu, giữ được tình yêu thì mới giữ được hồn của mình, dân tộc mình. Cây Pí Pặp thường dùng để thổi trong những dịp như tỏ tình với bạn gái, giao duyên. Ngày xưa, các chàng trai thường mang cây Pí đến chân cầu thang nhà sàn cô gái mình thích để thổi. Cô gái nghe tiếng Pí của người mình yêu sẽ biết và  ra tâm sự. Sau đó đến Pí Khui, đây cũng là loại Pí thổi lúc giao duyên vào những dịp giao lưu văn nghệ. Pí Khui dùng để gọi bạn tình mỗi đêm chọc sàn. Người thổi Pí Khui mà buồn thì âm thanh rất xa vắng, thổn thức, mênh mang đầy nội tâm. Ông Dưn bảo rằng, những đêm thanh vắng nghe tiếng Pí Khui, người già thở dài, lần đến hũ rượu nhớ lại tuổi thanh xuân. Người Thái nói đó là cái "men" gọi lại tuổi xuân của người già.

Không chỉ thổi Pí lúc tìm bạn giao duyên, người Thái còn có riêng Pí Tam Lay để thổi những lúc lao động mệt nhọc. Trong một khoảng không gian rộng lớn, giữa cánh đồng, tiếng Pí Tam Lay khiến người ta quên mệt mỏi, nặng nhọc để thêm hăng say, yêu lao động. Lúc đau buồn, tiếng Pí Lao làm người nghe liên tưởng tới những mất mát, khổ đau, thiệt thòi của số phận. Nghe tiếng Pí Lao giữa các đam ma chay, khó ai có thể không rơi lệ buồn thương cho một kiếp người nổi trôi.

Giờ tiếng Pí không còn hiện hữu nhiều trong đời sống hàng ngày của người Thái nhưng với ông Dưn mỗi lúc rảnh rỗi, ông thường lấy Pí ra thổi những bài mới. Ông Dưn tâm niệm: "Cái bụng tốt, cái tâm sáng, cái đầu chịu khó học, thổi Pí mới hay, mới toát lên cái hồn cốt của người Thái". Nghe những âm thanh tinh tế của cây Pí Thái, người ta như cảm nhận được sự giao hòa của đất trời và vạn vật, ngân vang, bay bổng khát vọng một cuộc sống sinh sôi, phát triển, ấm no, hạnh phúc, làm cho tâm hồn người trong sáng hơn, thêm tin yêu vào cuộc sống, hướng mỗi người đến giá trị đích thực của "chân - thiện - mỹ". Hiện nay, trong mỗi dịp văn nghệ, ông Dưn vẫn thường mang đến các tiết mục bằng Pí. Tiếng Pí của ông Dưn được mệnh danh là có hồn nhất vùng. Ông còn sẵn sàng nhận chỉ dạy cho bất cứ ai có đam mê với hồn cốt dân tộc mình.

Hoàng Mai - Sơn Nữ