...Ngày nay, trong cách giao tiếp của người ở Thủ đô có nhiều thay đổi quá. Rất ít khi ta gặp được sự đối nhân xử thế lịch sự giữa đường. Hơi tý là văng tục, chửi bậy. Lời qua tiếng lại một chút nữa là choảng nhau, có khi thù hằn đến giết nhau, chỉ vì một cái nhìn đểu, một lời nói khích bác sĩ diện chẳng đâu vào đâu.
Đôi khi, trong cuộc sống hiện đại, gấp gáp, để chê một Hà Nội hiện nay có nhiều cái kém cỏi, chướng tai gai mắt, người ta thường so sánh: “Ngày xưa ấy à”, hay: "Ngày xưa thế này, ngày xưa thế nọ đến nỗi có một câu mong ước cửa miệng của không ít người nuối tiếc về một thời: "Bao giờ cho đến ngày xưa”...
...Nhờ những câu chuyện cụ thể có thật ấy, mà tôi hiểu được câu ca: "Chẳng thơm cũng thể hoa nhài. Dẫu không thanh lịch cũng người Tràng An" khác nhau thế nào, và là khi nào? Trong bài viết này, tôi chỉ xin nói đến Hà Nội ngày xưa của hơn 30 năm trước và Hà Nội nay.
Thực ra, tôi không phải là người Hà Nội gốc, mà đúng hơn mới chỉ là dân Hà Nội", nhưng may mắn là từ bé, tôi được bố - một người đạp xe xích lô ở Hà Nội hơn 20 năm trời, kể cho nghe những câu chuyện về người Hà Nội. Trong con mắt và ấn tượng của cha tôi, phong thái, cốt cách của người Hà Nội thật nho nhã, thật đẹp, thật đáng ngợi khen.
Những câu chuyện bố tôi kể đa phần chỉ toàn về chuyện ăn uống, về trang phục và cách giao tiếp của người Hà Nội, tuy sơ sài và ít ỏi nhưng với tôi thật có ý nghĩa. Trước hết, xin nói về chuyện ăn uống của người Hà Nội xưa và nay. Người Hà Nội xưa ăn uống ra sao thì trong sách vở, trên báo chí đều đã ghi nhận cái hay cái tốt, tôi không cần nói lại.
Mục đích tôi muốn nói là những ví dụ nhỏ nhưng có ý nghĩa lớn, như trong cách ăn chẳng hạn. Ngày xưa, người Hà Nội quan niệm rằng: "Thịt thái không vuông vắn thì không ăn, chiếu trải không ngay ngắn thì không ngồi". Xem ra đó là phong cách ăn uống của người Hà Nội, điềm đạm mà từ tốn.
Điều này hoàn toàn khác với cách ăn uống của một số người ở Hà Nội hiện nay như ăn chuối thì bóc cả quả. Ăn thịt thì cứ "nhằm miếng to, so miếng bé", ăn uống nhồm nhoàm, ồn ào, vừa ăn vừa văng tục, nói phét. Chỗ ngồi ăn thì chao ôi, trên bàn xương xẩu, dưới đất giấy ăn trắng xóa, trông rác rưởi, bề bộn, mất vệ sinh. Mà người ta như không cảm giác e ngại, cứ điềm nhiên ngồi chén trên một đống rác.
Đúng là chỉ vì sự thiếu ý thức của một bộ phận người mà bây giờ ở Thủ đô, bất cứ có sự kiện phản văn hóa nào là người ta lại mỉa mai người Hà Nội thế này, người Hà Nội thế kia gây tiếng xấu cho người Hà Nội.
Thứ hai là chuyện ăn mặc. Người Hà Nội xưa theo cha tôi kể thì ăn mặc giản dị và thanh nhã lắm. Khi ra đường hoặc khi có khách đến nhà, đàn ông thường mặc áo sơ mi (thay cho áo cánh), âu phục thay cho áo dài, khăn xếp truyền thống ở những dịp lễ trọng. Đàn bà thì mặc áo dài nền nã, mà kín đáo.
Ngày nay thì khác, ngoài phố không thiếu những người cởi trần, mặc quần đùi hoặc ăn mặc hở hang, phản cảm, đi xe máy rất nghênh ngang, dương dương tự đắc, như trên đời này chẳng có ai ngoài ta. Đáng chê hơn, một bộ phận giới trẻ 9X, 10X hiện nay còn chạy theo xu hướng đua đòi, bắt chước cách ăn mặc của các ngôi sao màn bạc vừa tốn kém tiền của cha mẹ, vừa tạo ra sự lố bịch, lai căng...
Hà Nội xưa, dẫu là người nghèo, áo rách nhưng miếng vá rất ngay ngắn, đúng màu vải, màu chỉ và luôn sạch sẽ. Thế nên mới có câu " áo rách khéo vá hơn lành vụng may" và "Đói cho sạch, rách cho thơm". Đem đối chứng cách ăn mặc ấy với cách ăn mặc của người nghèo ngày xưa, xem chừng cũng khác nhau "một trời một vực" về bản chất. Còn cách ăn mặc của giới trẻ ngày nay thì không phải vì nghèo nên áo rách, mà vì nhiều người cố tình xé rách áo và quần để tạo "mốt" và khẳng định "đẳng cấp", "cá tính".
Thứ ba là chuyện giao tiếp. Người Hà Nội xưa có tài ăn nói thanh lịch, tế nhị, không xô bồ, không vội vàng và nóng nảy. Giọng nói nhẹ nhàng, từ ngữ thanh tao, gần gũi kết hợp với dáng đi vững, và chuyển động nhịp nhàng của cơ thể, đã tạo nên một tư thế chủ động cho người Hà Nội trong cách giao tiếp, ứng xử. Điều đó rất có sức hấp dẫn, thu hút người tiếp chuyện. Hãy cùng ngẫm về những từ ngữ "cảm ơn, xin lỗi" như đã trở thành câu cửa miệng của người Hà Nội: "Xin lỗi, bác cho cháu hỏi đường X đi đường nào ạ?"; "Xin lỗi, bác có thể cho phép tôi hút điếu thuốc được không? "Xin cảm ơn bác."
Ngày nay, trong cách giao tiếp của người ở Thủ đô có nhiều thay đổi quá. Rất ít khi ta gặp được sự đối nhân xử thế lịch sự giữa đường. Hơi tý là văng tục, chửi bậy. Lời qua tiếng lại một chút nữa là choảng nhau, có khi thù hằn đến giết nhau, chỉ vì một cái nhìn đểu vu vơ, một lời nói khích bác sĩ diện chẳng đâu vào đâu.
Một phần của hiện tượng đó, do có sự dung hợp, sự xâm nhập và đồng hóa lẫn nhau bởi thói quen luộm thuộm, dung tục trong giao tiếp của một bộ phận người lao động không có điều kiện học hành, rèn giũa đến nơi đến chốn. Một phần vì những định hướng văn hóa về lối sống trong xã hội với con người dường như chẳng có mấy sức thuyết phục. Một phần vì giáo dục của nhà trường, yếu tố dạy người kém cỏi quá. Một phần nữa do sự tác động của những văn hóa phẩm lai căng, thô thiển, thô lậu mà tiếc thay, người ta cứ ảo tưởng đó mới là văn minh, hiện đại...
Những thanh lịch, nho nhã, những giao tiếp, ứng xử lịch sự của người Hà Nội vì thế giờ đây đang ngày càng trở thành quý, hiếm.
Ôi, người Hà Nội xưa, người Hà Nội nay.
Tiến Thành (VB)
