Vào buổi sáng mùa xuân này, -20°C, 46 km về phía Nam của Vòng Bắc Cực, dường như tất cả đều tốt đẹp. Như ngày xưa, khi ngôn ngữ của người Inuit vẫn còn chưa biết đến khái niệm dành cho mối đe dọa mới.
Ảnh: Bryan Alexander/GEO.
Người mẹ 4 con Alukie Metuq ngồi trên xe trượt tuyết với vẻ mặt bồn chồn. Cần câu và bếp ga đã gói gọn, nhiều bạn nữ đang chờ đợi phía dưới, cạnh eo biển hẹp cắt sâu vào trong đảo Baffin ở miền Bắc của Canada.
Ở quê hương của bà, đánh cá xưa nay là công việc của phụ nữ: "Đối với chúng tôi, săn bắn không phải là công việc", bà nói. Nó là phản ánh nhu cầu, đam mê và chữa bệnh – biểu hiện của nền văn hóa Inuit. Cùng với cuộc đi săn họ ngược dòng thời gian: Trở về với cuộc sống của cha ông, những người đã học cách tìm con mồi từ gấu trắng và nhận hải cẩu từ Sedna, nữ thần của biển. Alukie Metuq nói, "Khi đi săn chúng tôi mới hoàn toàn là chúng tôi."
Phân nửa người dân sống nhờ vào tiền an sinh xã hội
Một người như bà có cảm giác gì khi lớn lên ở Pangnirtung, ở một nơi mà lịch sử ngắn ngủi của nó thường hay kể về sự xa lạ nhiều hơn là tìm thấy bản ngã? Vẫn còn nhiều bộ da gấu trắng và da hải cẩu được phơi trước nhà và cá vẫn được treo trên dây phơi như những lá cờ nhỏ màu đỏ. Nhưng lâu nay con người đã mang ra khỏi siêu thị những túi hàng mua sắm. Xe tải mang nước đến và hút hầm cầu mang đi vì mặt đất đông cứng không cho phép xây bất kỳ một loại ống dẫn nào. Máy bay cánh quạt hạ cánh xuống đường băng ngay giữa làng sau những cú lượn đầy nguy hiểm.
Pangnirtung được các nhà quy hoạch Canada xây dựng làm làng kiểu mẫu từ những năm 1950, đã trở thành nơi quy tụ của những gia đình du cư mà cho đến khi định cư ở đây chỉ biết đến những thay đổi chậm chạp như của một con sông băng xưa cũ, sống cô lập và tự cung tự cấp trên đảo Baffin. Bị ép buộc phải định cư, họ liên tục phải chịu đựng những dòng người tư vấn và giáo dục. Và gia đình 6 người của bà Metuq trong căn nhà 70 m2 của họ cũng sống nhờ vào tiền an sinh xã hội như nửa số dân cư của cả địa hạt Nunavut.
"Chúng tôi đã rơi quá nhanh vào thời hiện đại", ngồi cạnh chiếc bàn gỗ trong căn bếp rẻ tiền, bà Alukie Metuq nói vào lúc chiều tối khi chúng tôi đang uống xì xụp trà đen sau bữa ăn. Người phụ nữ với đôi mắt tinh tường của một thợ săn nhìn các đứa con của bà: 2 cô con gái đang nhìn trừng trừng vào máy truyền hình và 2 người con trai đang bắn những kẻ thù ảo trong máy tính. Cái ổn định duy nhất trong cuộc sống của bà là gia đình và săn bắn, người mẹ thở dài.
Gia đình Metuq. Ảnh: Bryan Alexander/GEO.
Thế nhưng giờ đây, ngay đến độ tin cậy của những ổn định xưa cũ đó cũng đang tan chảy đi. Trong khi các nhà khoa học và chính trị gia vẫn còn ngã giá cho các khí nhà kính và mua bán hạn ngạch phát khí thải thì bà Alukie Metuq và gia đình đã nhận biết được tác động của silaup asijjipallianinga từ lâu. Mới đây, ngay chính các con sông băng trong Vườn quốc gia Auyuittuq ở gần đó – "vùng đất không bao giờ tan tuyết" – cũng đã bắt đầu lùi dần. Từ đó tất cả mọi người ở đây đều linh cảm rằng họ thật ra đang sống trong tâm điểm của một cơn sốt toàn cầu mà thế giới biết đến dưới tên hiệu ứng nhà kính. Trong hệ sinh thái nhạy cảm quanh Bắc Cực, sự ấm nóng toàn cầu tiến triển nhanh hơn phần còn lại của hành tinh. Đối với một dân tộc mà nền văn hóa dựa trên sự lạnh giá, biến đổi khí hậu đã trở thành đề tài nhân quyền.
Vì thế mà những cư dân nguyên thủy của Bắc Cực đã bắt đầu một việc gây nhiều chú ý. Sau một loạt tai nạn – gần như không một làng nào trong địa hạt Nunavut mà lại không có người đi săn cùng với xe trượt tuyết rơi tòm xuống nước do băng đã vỡ vì quá mỏng – một phái đoàn đã ra trước Ủy ban liên Mỹ về nhân quyền (IACHR) ở Washington để thỉnh cầu quyền có được sự giá lạnh.
Mặc dù cho đến nay chỉ có một lần được tường trình tiếp theo sau đó nhưng lần phản kháng này đã làm cho nhiều người phải suy nghĩ. Bản chất của người Inuit thường mang dấu ấn của tính trầm lặng, của sự chấp nhận mỗi một khó khăn vì tin vào số phận. Những ai lần đầu gặp người đại diện của dân tộc đều phải chạm trán với thái độ lịch sự lạnh lùng nghiêm nghị. Gần như không một lời chào hỏi và từ biệt, cám ơn hay xin phép.
Ảnh: Bryan Alexander/GEO.
Chỉ nhìn nhau là đủ, không có những cử chỉ lớn lao, cái cơ bản nhất là hành động. Im lặng và khoan dung được xem là chiến lược để sống còn. Một cung cách sống của sự kiểm soát xã hội toàn hảo nhằm tránh mâu thuẫn, được toàn hảo hóa qua nhiều thế kỷ, thời gian mà những bộ tộc cô lập phải gắn bó với nhau một cách hết sức mật thiết và trong một không gian hết sức chật hẹp để chung sống nhiều tháng trời trong bóng tối. Phải xảy ra điều gì để một dân tộc như thế cất tiếng nói?
Nhưng ít nhất là nhận thức về mối đe dọa đã lùi bước trong buổi sáng mùa xuân tháng 4 này. Thời tiết và ánh sáng tuyệt vời, điều kiện tốt nhất cho một lần đi săn – làm sống dậy những yếu tố nóng ấm của một tinh thần lạnh giá, được thúc đẩy bởi cuộc đấu tranh sinh tồn chắc hẳn là khó khăn nhất trong tất cả các cộng đồng con người. Dường như không có gì làm cho những người này trở nên sống động hơn là triển vọng có thịt giàu vitamin và mỡ mang lại ấm nóng từ chiến lợi phẩm đi săn.
"Lên xe đi nào!", Alukie Metuq gọi. Nói thì dễ nhưng làm thì khó khi đang trùm kín trong da thú và mùi của thú vật. Y phục cổ truyền dành cho mùa đông của người Inuit khiến cho người ta phải cử động cứng nhắc như roboter. Áo choàng nặng nề nhiều lớp. Găng tay bằng da hải cẩu. Giày ống cao đến đùi bằng da gấu trắng và 2 lớp da con tuần lộc ở phía trên. – một tác phẩm nghệ thuật làm bằng tay để bảo vệ chống lại nhiệt độ -40°C. Metuq cười nhẹ khi nhìn những cử chỉ vụng về của người khách. Đối với họ nhiệt độ như thế này là tối ưu. Họ gọi -20°C là "ấm áp như mùa xuân", bà chỉ cần một chiếc áo khoác mỏng.
2 giờ với xe trượt tuyết có động cơ thay vì 1 ngày
Người phụ nữ bé nhỏ nghiên người ra phía trước cầm lấy thanh điều khiển chiếc xe trượt tuyết, chúng tôi lướt đi trên nền tuyết trắng mềm mại. Ra khỏi vịnh che chở, ra ngoài biển của những tinh thể. Ánh sáng chói mắt, gió xé nát da thịt, những cú xóc làm cho bắp thịt tê cứng, chỉ còn cặp đùi đang kẹp chặt giữ thân mình trên chỗ ngồi bằng nhựa. Mỗi một gợn sóng đóng băng là một cú đập vào sống lưng. Thật chẳng có gì là lạ, từ khi xe trượt tuyết có động cơ xuất hiện, bác sĩ đã phát hiện chứng tổn thương cột sống tại người Inuit. Mặc dù vậy, họ vẫn gọi đó là "thành quả tốt của phương Nam". Không một ai phàn nàn về tiếng động ầm ỉ, về dầu động cơ thẩm thấu hay những bộ khung xe còn lại trên những đống sắt vụn ngày một phình to.
Đối với phần lớn người Inuit của Nunavut, đi lại thong dong bằng xe trượt tuyết do chó kéo đã là quá khứ, cũng như nhiều thứ khác. Trong làng chỉ còn đội chó kéo trước cửa nhà của 2 gia đình. Tất cả những hộ khác đã có xe trượt tuyết có động cơ, ngay những đứa bé đã phóng đi trên đường phố bằng xe loại nhỏ. Thời gian gần đây, chỉ cần 2 giờ là đến được hồ cá đang là đích của chúng tôi, cách vài vịnh biển. Ngày xưa phải cần cả ngày.
Dọc theo bên đường là những tảng băng khổng lồ màu xanh. Lớp băng cứng dầy hơn 1 m đang kêu vang và chuyển động theo thủy triều ở phía dưới chúng tôi; từ lâu lắm rồi mùa đông vừa qua mới lại là một mùa đông lạnh giá. Song những người phụ nữ vẫn chạy thành đoàn, vì nền tuyết không thể đoán trước được. Nhiệt độ không khí tăng khoảng 3°C trong 50 năm vừa qua đã làm lớp băng Bắc Cực tan chảy với một vận tốc đáng lo ngại.
Niềm vui nơi câu cá
"Chúng tôi là những người con của băng tuyết", bà Alukie Metuq nói, như thể nước đóng băng mang lại cho bà sự dẫn dắt, nơi nương tựa và bảo vệ. Trong một lãnh thổ hơn 2 triệu km2 và là quê hương của gần 30.000 người Inuit, với vỏn vẹn 21 km đường giao thông và với nhiều làng chỉ đến được bằng máy bay thì lớp băng trên biển không chỉ là nơi săn bắn mà còn là đường giao thông chính.
Nếu như trước đây các con đường của thế giới băng tuyết chỉ bắt đầu tan vào đầu tháng 6 thì hiện giờ chúng đã trở nên nguy hiểm ngay từ cuối tháng 4. Cha mẹ của bà Metuq vẫn còn biết rõ những lớp băng mỏng rình rập ở đâu, những nơi nước cạn và dòng chảy. Ngày nay, kiến thức xưa về thiên nhiên đã mất đi tầm quan trọng của nó. Ngay đến những người thợ săn giàu kinh nghiệm như chồng của bà Metuq cũng không còn chắc chắn sẽ tránh khỏi băng vỡ, một cái chết nhanh chóng với nước có nhiệt độ chỉ 2°C.
Trên hồ Avataqtuu, "chỗ đánh cá cũ", băng tuyết vẫn còn ổn định. Hằng chục người đứng đang đứng yên giống như cảnh sát giao thông, chỉ đưa cánh tay lên xuống, bàn tay nắm thanh gỗ có dây buộc thả vào lỗ băng. Tiếng cười vọng về từ sườn núi, tiếng thét hân hoan khi một con cá hồi chấm hồng to dẫy trên đất liền, tiếng chửi rủa khi cá thoát ra được khỏi lưỡi câu (còn tiếp).
Phan Ba (theo GEO Special)
