Công ty trái cây (UFC) từng vươn tầm ảnh tưởng sâu rộng ở nhiều quốc gia vùng Trung Mỹ.
United Fruit Company (UFC) hay còn gọi là công ty trái cây Mỹ, là một tập đoàn quyền lực chuyên kinh doanh trái cây nhiệt đới (chủ yếu là chuối) được trồng trên các đồn điền ở Mỹ Latin và bán tại Mỹ và Châu Âu.
Công ty phát triển mạnh vào đầu và giữa thế kỷ 20, kiểm soát các vùng lãnh thổ rộng lớn và mạng lưới giao thông ở Trung Mỹ, bờ biển Caribe của Colombia và Tây Ấn Độ. Ở thời kỳ đỉnh cao, công ty nắm quyền lực tương đương quốc gia trong lòng các quốc gia vùng Trung Mỹ, kiểm soát những vùng đất rộng lớn, thống trị sản xuất chuối và có ảnh hưởng đáng kể đến chính trị địa phương. Các quốc gia chịu sự chi phối của UFC còn được gọi là “cộng hòa chuối”, gồm Costa Rica, Honduras và Guatemala.
Sự hình thành công ty trái cây quyền lực của Mỹ
UFC ra đời năm 1899 sau khi hai công ty trái cây lớn của Mỹ là Tropical Trading and Transport Company và Boston Fruit Company hợp nhất. Người sáng lập Tropical Trading and Transport Company, Minor C. Keith, một doanh nhân Mỹ, khởi nghiệp bằng việc xây dựng tuyến đường sắt tại Costa Rica vào những năm 1870.
Khi chính phủ Costa Rica không thể thanh toán chi phí, Keith được trao quyền kiểm soát 3.200km2 đất miễn thuế cùng hợp đồng vận hành đường sắt trong 99 năm. Nhận thấy chuối là mặt hàng tiềm năng, ông bắt đầu trồng loại cây này ven đường ray để cung cấp thực phẩm cho công nhân, và nhanh chóng phát triển thành một ngành kinh doanh sinh lợi.
Sau khi hợp nhất với Boston Fruit Company, ông Minor C. Keith trở thành Phó Chủ tịch UFC. Công ty mở rộng mạnh mẽ, sở hữu đồn điền rộng lớn tại Trung Mỹ và vùng Caribe. Năm 1904, Keith ký hợp đồng với chính phủ Guatemala, mở dầu cho ảnh hưởng sâu rộng của công ty ở quốc gia.
Tài liệu nội bộ hé lộ vai trò của CIA trong cuộc lật đổ chính phủ Guatemala năm 1954.
Đến năm 1930, công ty đã thâu tóm hơn 20 đối thủ cạnh tranh, sở hữu 14.000km2 đất tại khu vực này và trở thành thế lực tư nhân lớn nhất ở vùng Trung Mỹ. Trong giai đoạn này, UFC nắm quyền lực tương đương quốc gia trong lòng các quốc gia vùng Trung Mỹ. Nhờ kiểm soát cả hệ thống vận chuyển, cảng biển và viễn thông, UFC có thể điều hành các nền kinh tế địa phương như một chính phủ thực sự.
Tuy nhiên, sức ảnh hưởng quá lớn khiến UFC vấp phải sự phản đối từ chính quyền và người dân tại các nước bị chi phối. Một trong những cuộc đối đầu căng thẳng nhất giữa UFC và chính phủ quốc gia xảy ra vào đầu thập niên 1950 tại Guatemala.
Đề nghị sốc với chính phủ Guatemala
Năm 1952, UFC đưa ra đề nghị gây sốc với chính quyền dân cử của Guatemala. Đó là nếu muốn có một chính quyền tự chủ thì phải trả cho công ty khoản tiền 19,355 triệu USD vào thời điểm đó. Đề nghị của UFC được xem là chưa từng có khi chính phủ nước sở tại lại phải xem xét đề nghị của một công ty tư nhân nước ngoài.
Trước đó một năm, Guatemala bầu ra tổng thống Jacobo Arbenz Guzman với đường lối cải cách mạnh mẽ. Một trong những chính sách trọng tâm của ông là cải cách ruộng đất nhằm tái phân phối đất canh tác cho nông dân nghèo. Đạo luật cải cách được ban hành đã quy định trưng thu khoảng 1,5 triệu mẫu đất chưa khai thác, bao gồm cả phần lớn diện tích đất do UFC sở hữu, để phân phát cho hơn 100.000 hộ gia đình nghèo khó.
Theo chính sách này, chính phủ Guatemala đề nghị bồi thường 1,185 triệu USD cho phần đất trưng thu của UFC, đúng theo giá trị mà chính công ty này kê khai khi đóng thuế. UFC từ lâu đã âm thầm kê khai giá đất ở mức thấp để giảm số tiền thuế phải đóng.
Ngoại trưởng Mỹ John Foster Dulles (trái) có những tác động để Tổng thốngDwight D. Eisenhower phê duyệt chiến dịch lật đổ chính phủ Guatemala.
Dĩ nhiên, UFC không chấp nhận “khoản tiền nhỏ” trên, tuyên bố giá trị thực của diện tích đất này là 19,355 triệu USD – cao gấp 16 lần so với con số ban đầu. Yêu sách này là một động thái nhằm gây sức ép lên chính quyền mới ở Guatemala.
UFC không đơn độc trong cuộc chiến này. Nhờ chiến lược “tích hợp theo chiều dọc”, công ty không chỉ sở hữu các đồn điền mà còn kiểm soát các lĩnh vực quan trọng như đường sắt, cảng biển, bệnh viện và hệ thống viễn thông. Điều này giúp UFC duy trì ảnh hưởng lớn đối với nền kinh tế và chính trị địa phương.
Chính sách cải cách ruộng đất của Tổng thống Arbenz đe dọa trực tiếp đến quyền lực của UFC tại Guatemala. Nhận thấy không thể đạt được thỏa thuận với chính quyền Guatemala, UFC quyết định vận động sự can thiệp của chính phủ Mỹ, biến cuộc xung đột kinh tế này thành một vấn đề chính trị và an ninh quốc gia.
Phối hợp với CIA lật đổ chính phủ nước ngoài
UFC đã sử dụng một chiến dịch tuyên truyền quy mô lớn nhằm tạo ra ấn tượng rằng chính quyền mới của Guatemala có tư tưởng thân Liên Xô (khi đó đang trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh với Mỹ). Công ty thuê Edward Bernays, cha đẻ của ngành quan hệ công chúng, để định hướng dư luận tại Mỹ. Bernays tổ chức các chiến dịch truyền thông, vận động báo chí đưa tin rằng Guatemala ngả về phía Liên Xô, dù trên thực tế không có bằng chứng nào cho thấy mối liên hệ giữa ông Arbenz và Điện Kremlin.
Nhờ mối quan hệ chặt chẽ với nhiều quan chức cấp cao trong chính phủ Mỹ, UFC đã thành công trong việc kêu gọi Washington hành động. Ngoại trưởng Mỹ John Foster Dulles từng là luật sư đại diện cho UFC, trong khi em trai ông, Allen Dulles, là Giám đốc CIA và có cổ phần trong công ty. Dưới sức ép của UFC và bối cảnh Chiến tranh Lạnh leo thang, Tổng thống Mỹ Dwight D. Eisenhower đã phê duyệt chiến dịch đảo chính mang tên “PBSUCCESS” nhằm lật đổ chính phủ Guatemala, ủy quyền cho CIA thực hiện.
Castillo Armas cùng các thành viên đảo chính lái xe tiến vào thủ đô Guatemala trong cuộc đảo chinh do CIA và UFC hậu thuẫn.
CIA tuyển mộ Castillo Armas, một nhân vật địa phương chống đối ông Arbenz để tổ chức đảo chính vào tháng 6/1954. Mặc dù lực lượng đảo chính có quân số ít ỏi, họ được hỗ trợ bởi chiến dịch tuyên truyền quy mô lớn do CIA điều phối. Các đài phát thanh do CIA kiểm soát phát sóng tin tức giả, tuyên bố rằng Guatemala đang đối mặt với một cuộc nội chiến khốc liệt, khiến tinh thần quân đội chính phủ suy sụp.
CIA phao tin đội quân của Armas được vũ trang hạng nặng, có quy mô lên tới 5.000 người. Ở trên bầu trời, các máy bay Mỹ tham chiến một cách không chính thức, dội bom nhằm vào các cứ điểm của quân chính phủ Guatemala, yểm trợ lực lượng đảo chính. Các gián điệp CIA trong quân đội và chính phủ Guatemala cũng tích cực hoạt động.
Sau vài ngày, chiến thuật chiến tranh tâm lý của CIA đã thành công. Hoảng loạn bao trùm thủ đô và những người ủng hộ ông Arbenz bắt đầu mất niềm tin. Khi ông cố gắng tập hợp một lực lượng dân quân, chỉ có vài trăm dân thường xuất hiện.
Vào ngày 27/6/1954, chỉ 9 ngày sau khi cuộc đảo chính nổ ra, ông Arbenz từ chức, lên án sự can thiệp của UFC và CIA. Ông xin tị nạn tại Đại sứ quán Mexico và sau đó rời khỏi đất nước.
Chính quyền mới do Castillo Armas lãnh đạo nhanh chóng đảo ngược các chính sách cải cách ruộng đất, trả lại đất đai cho UFC và thiết lập mối quan hệ thân Mỹ kéo dài hàng thập kỷ.
Sự thống trị của UFC không kéo dài lâu. Sau biến cố ở Guatemala, công ty đối mặt với phản ứng dữ dội của dư luận trong nước. Những cáo buộc về hoạt động độc quyền, thao túng chính trị đã dẫn đến các cuộc điều tra sâu rộng.
CIA ban đầu tham gia lật đổ chính phủ Guatemala để bảo vệ lợi ích của UFC, nhưng sau đó coi công ty là một trở ngại tiềm tàng đối với những nỗ lực nhằm chống lại ảnh hưởng của Liên Xô ở Trung và Nam Mỹ.
Nhiều năm về sau, thế độc quyền trong kinh doanh chuối của UFC bị phá bỏ khiến công ty có giai đoạn rơi vào khủng hoảng. Sau khi đổi tên thành Chiquita Brands International vào năm 1985, công ty vẫn tiếp tục kinh doanh chuối và hoa quả ở Mỹ nhưng không còn nắm quyền chi phối chính trị như trước.
______________________
Ít người biết rằng ở Bắc Mỹ, có một công ty tư nhân từng sở hữu đặc quyền cai quản vùng lãnh thổ có diện tích lớn hơn Ấn Độ. Vào thời kỳ đỉnh cao, công ty kiểm soát hoạt động buôn bán lông thú trên khắp Bắc Mỹ. Mời độc giả đón đọc bài kỳ 3 xuất bản tối ngày 8/12 để tìm hiểu rõ hơn về sự hình thành và nguồn gốc đằng sau công ty này.
Đăng Nguyễn - Tổng hợp
