Sinh năm 1950, chàng trai trẻ Vũ Dương Huân đến với nghề ngoại giao như cách mà ông vẫn nói là một sự "tình cờ". Như ông kể lại: "Lúc mới học xong phổ thông, nhờ sức học khá, tôi được lựa chọn để đi Liên Xô du học. Bấy giờ, mong muốn của tôi là học các ngành kỹ thuật, khoa học tự nhiên. Nhưng học sinh bấy giờ không được tự do lựa chọn ngành học mà phải chấp hành sự phân công. Sau khi hoàn thành khóa dự bị đại học (Tiếng Nga), tôi được phân công theo học ngành lịch sử thế giới tại Đại học Tổng hợp quốc gia Voronezh".

Và ngành học tưởng chừng xa lạ so với mong muốn ban đầu lại trở thành nền móng quan trọng cho cả một sự nghiệp dài hơi. 5 năm miệt mài trên giảng đường đại học đã hun đúc cho ông khả năng tư duy logic, cách tiếp cận hệ thống và đặc biệt là niềm đam mê nghiên cứu - những phẩm chất không thể thiếu của một nhà ngoại giao sau này.

Tháng 6/1973, ông tốt nghiệp đại học ở Liên Xô về nước. Theo dự định ban đầu của Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp, ông sẽ được phân công về giảng dạy tại Khoa Lịch sử, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. 

Nhưng bối cảnh đất nước bấy giờ đang bước vào giai đoạn đặc biệt. Cuộc kháng chiến chống Mỹ sắp đi đến hồi kết, miền Nam chuẩn bị được giải phóng và Bộ Ngoại giao cần gấp một đội ngũ cán bộ trẻ để phục vụ tái thiết đất nước sau hòa bình. 

"Nhận thấy kiến thức của mình phù hợp, nên tôi lựa chọn xin về công tác tại Bộ Ngoại giao và bắt đầu cơ duyên với ngành ngoại giao từ đó", ông nhớ lại.

Bắt đầu sự nghiệp từ một cán bộ nghiên cứu tại Vụ Nghiên cứu và Tư liệu, hơn một năm sau, trước yêu cầu mở rộng đào tạo cán bộ làm công tác đối ngoại, ông được điều chuyển về giảng dạy, nghiên cứu tại Trường Đại học Ngoại giao (nay là Học viện Ngoại giao). Và từ đây, con đường sự nghiệp của ông chính thức mở ra với đồng thời 3 vai trò: một cán bộ ngoại giao, một nhà giáo và một nhà nghiên cứu.

"Tôi có 3 cái mũ, mà mỗi cái mũ đều có những thuận lợi, khó khăn riêng, nhưng may mắn là 3 vai trò đó lại bổ trợ cho nhau. Khi đội 'mũ ngoại giao', tôi học được yếu tố tiên quyết trong bảo vệ lợi ích quốc gia - dân tộc, sự nhạy bén, khả năng ứng xử linh hoạt trước những tình huống phức tạp, và đó là chất liệu quý để mang vào giảng dạy và nghiên cứu. 

Khi đội 'mũ nhà giáo', tôi không chỉ truyền đạt lý thuyết, mà còn đưa hơi thở của thực tiễn ngoại giao vào bài giảng, để học trò thấy nghề này sống động và đầy thử thách. Còn khi đội 'mũ nhà nghiên cứu', tôi lại có cơ hội đi sâu, tổng kết, hệ thống hóa những gì mình đã trải nghiệm và quan sát, để từ đó quay ngược trở lại phục vụ cho công tác giảng dạy và tham mưu chính sách. Ba chiếc mũ ấy, suy cho cùng, không tách rời nhau, mà gắn kết, bổ sung, tạo nên một chỉnh thể", GS.TS Vũ Dương Huân chia sẻ.

Trách nhiệm lớn nhất và cũng là khó nhất của một nhà ngoại giao là bảo vệ lợi ích quốc gia - dân tộc, phải xứng đáng là đại diện của quốc gia. Bởi vậy, một nhà ngoại giao luôn cần hiểu biết sâu rộng và những kỹ năng chuyên biệt.

Nói về nghề nghiệp của mình, GS.TS Vũ Dương Huân vẫn tâm niệm rằng ngoại giao là một ngành đặc biệt, vừa là khoa học, vừa là nghệ thuật, lại vừa là chính trị. Khoa học là bởi nó đòi hỏi một hệ thống tri thức sâu rộng trên nhiều lĩnh vực, sự hiểu biết không chỉ cần về nước mình mà còn về tình hình thế giới và khu vực, đặc biệt là các đối tác và bạn bè quốc tế. 

Nghệ thuật là bởi không có công thức cố định nào cho mọi cuộc đàm phán hay mọi mối quan hệ, mỗi tình huống là một bài toán mới, buộc người làm ngoại giao phải linh hoạt, khéo léo, thậm chí là tinh tế đến từng chi tiết. 

Và ngoại giao là chính trị, bởi trên hết, trước hết, tất cả đều nhằm phụng sự lợi ích quốc gia – dân tộc, lấy đó làm chuẩn mực cao nhất để hành động. Nhà ngoại giao giỏi là nhà đàm phán thuyết phục, không phải "đánh bại" đối tác, đối phương. "Thắng" chính là chính là thuyết phục được người đối thoại.

"Trách nhiệm lớn nhất và cũng là khó nhất của một nhà ngoại giao chính là bảo vệ lợi ích quốc gia – dân tộc, phải luôn xứng đáng là người đại diện của quốc gia. Mỗi lời nói, mỗi hành động, mỗi cử chỉ đều mang theo hình ảnh quốc gia, và vì thế, sự chuẩn mực, trách nhiệm và trí tuệ là những yêu cầu không thể thiếu", GS.TS Vũ Dương Huân nói.

Trong suốt gần nửa thế kỷ công tác, ông Huân đã trải qua nhiều cương vị quan trọng, thể hiện đồng thời cả 3 vai trò của ông: Phó Giám đốc rồi Giám đốc Học viện Quan hệ quốc tế, Phó Chủ tịch Hội đồng Khoa học Bộ Ngoại giao, Tổng Biên tập Tạp chí Nghiên cứu Quốc tế, Trưởng ban Nghiên cứu Lịch sử Ngoại giao, Đại sứ Việt Nam tại Ba Lan, Đại sứ Việt Nam tại Ucraina kiêm nhiệm Moldova, rồi Tổng Lãnh sự Việt Nam tại Viễn Đông, Liên bang Nga.

Ông được phong hàm Đại sứ năm 2012, hàm Giáo sư năm 2017. Sau khi nghỉ hưu vào năm 2020, ông tiếp tục làm cố vấn của Học viện Ngoại giao.

Bằng trí tuệ và khả năng làm việc đáng nể, GS.TS Vũ Dương Huân đã để lại một "gia tài" tri thức đồ sộ và quý báu, với việc chủ nhiệm 7 đề tài nghiên cứu khoa học, trong đó có 2 đề tài cấp Nhà nước, sở hữu 49 đầu sách đã xuất bản về quan hệ quốc tế, chính sách đối ngoại và ngoại giao Việt Nam, trong đó có 23 đầu sách viết một mình, 16 sách chủ biên và 10 đầu sách tham gia, có 239 bài báo và tham luận khoa học Hội thảo khoa học trong nước và quốc tế. 

Trong mỗi nghiên cứu của mình, ông luôn tự đặt ra cho mình những yêu cầu chặt chẽ về chất lượng khoa học nhưng cũng luôn có cái nhìn lạc quan, nhân bản, giàu chất tư duy thực tiễn. Và vì thế, những công trình của ông không chỉ chứa đựng sự tích lũy, đúc kết, chiêm nghiệm và hiểu biết sâu sắc của ông về ngoại giao Việt Nam và quan hệ quốc tế qua các giai đoạn lịch sử, góp phần làm giàu thêm kho tàng tri thức của ngoại giao Việt Nam, mà còn là nguồn tài liệu quý giá cho các nhà hoạch định chính sách và cán bộ ngoại giao.

Đặc biệt, dấu ấn tâm huyết của ông được thể hiện ở việc nghiên cứu và tổng kết ngoại giao Việt Nam - một lĩnh vực rất đặc thù và yêu cầu cao về tính khách quan, khoa học. 

Ông quan niệm: "Lịch sử là tấm gương phản chiếu, do đó việc tổng kết lịch sử, đánh giá thành tựu, hạn chế, khái quát thành bài học có tính chất tham khảo cho hoạch định đường lối đối ngoại là điều rất quan trọng. Tổng kết phải khách quan, phải tránh xa những quan điểm chủ quan cá nhân để rút ra được bài học bổ ích nhất". 

Với tư cách Trưởng Ban Nghiên cứu Lịch sử ngoại giao, ông đã trực tiếp tham gia tổng kết nhiều vấn đề lớn của đối ngoại Việt Nam như: Tư tưởng ngoại giao Hồ Chí Minh, Hội nghị Giơnevơ năm 1954 về Đông Dương, Hội nghị Paris về chấm dứt chiến tranh và lập lại hòa bình ở Việt Nam, đặc biệt ngoại giao Việt Nam trong bước chuyển giai đoạn từ thời chiến sang thời bình (sau giải phóng miền Nam thống nhất đất nước đến trước Đổi mới) và những bài học quý giá của ngoại giao Việt Nam trong quá trình đổi mới, hội nhập quốc tế. 

Ông cũng tham gia vào công trình tổng kết lớn của Bộ Ngoại giao: 50 năm Ngoại giao Việt Nam (1945-1995). Từ đó, ông rút ra kinh nghiệm quý: "Sự kiện ngoại giao dù to dù nhỏ đều cần được tổng kết, rút kinh nghiệm vì thành công thì phát huy, chưa thành công thì để rút kinh nghiệm. Việc tổng kết cần kịp thời, tốt nhất là phải có người trong cuộc tham gia và bảo đảm tính khách quan, khoa học..."

Bên cạnh nghiên cứu, GS.TS Vũ Dương Huân cũng khắc ghi những ấn tượng sâu sắc trong tâm trí của biết bao thế hệ học trò. Người ta luôn nhìn thấy ở ông những tình cảm chân thành, nồng hậu với sinh viên, với thế hệ trẻ, sự khiêm tốn, giản dị, trung thực với suy nghĩ và luôn giữ vững niềm tin khoa học. Trong mỗi giờ lên lớp, ông vẫn thể hiện một năng lực hoà đồng cao với học trò và sức hút không chỉ đến từ sự nhiệt tâm mà còn bằng cả nội dung bài giảng và độ đằm sâu của tư duy khoa học.

Cho đến nay, ở tuổi 75, trong khi nhiều người lựa chọn an nhàn nghỉ ngơi, GS.TS Vũ Dương Huân vẫn miệt mài làm việc. Ông quan niệm, làm nghiên cứu khoa học là làm suốt đời, bởi khoa học đòi hỏi sự tích lũy, sự cập nhật, sự trải nghiệm trong suốt cả chặng đường dài của cuộc đời. Và hơn hết, với ông, nghiên cứu và giảng dạy không chỉ là công việc, mà đã trở thành lẽ sống. Ông vẫn còn nhiều dự định, vẫn còn nhiều vấn đề muốn viết. 

Vừa qua, ông đã hoàn thành thêm 3 cuốn sách mới sẽ ra mắt bạn đọc vào năm nay và năm sau. Đó là "Tinh hoa ngoại giao Việt Nam (Những câu chuyện ngoại giao); Tìm hiểu hoạt động đối ngoại, ngoại giao của một số lãnh đạo Đảng, Nhà nước, Bộ Ngoại giao và Một số vấn đề quan hệ quốc tế, chính sách đối ngoại và ngoại giao Việt Nam, Tập X. 

Ngoài ra, ông cũng tham gia vào hai công trình lớn của Bộ Ngoại giao (cuốn "Chủ tịch Hồ Chí Minh và Ngành Ngoại giao" và cuốn "Ngoại giao Việt Nam 2016-2025 và 80 năm nhìn lại") sẽ xuất bản nhân dịp 80 năm Ngành Ngoại giao Việt Nam.

"Mình đã đam mê thì phải dành thời gian cho nó. Và vì đam mê, mình phải lựa chọn hy sinh những thú vui khác. Với tôi, hoàn thành một nghiên cứu, phát hiện được một vấn đề mới đó là niềm vui trong cuộc sống. Và tôi lựa chọn sống hết mình với đam mê của mình", GS.TS Vũ Dương Huân nói.

Chính ngọn lửa đam mê ấy đã giữ cho ông sức trẻ trong tâm hồn, tinh anh trong trí tuệ và minh mẫn trong công việc. Ở GS.TS Vũ Dương Huân, người ta thấy rõ một mẫu hình hiếm có: một trí thức lớn, một nhà ngoại giao bản lĩnh, và trên hết là một con người tận tâm cống hiến, luôn sống hết mình với lựa chọn của mình.

Thực hiện: Mạnh Quốc - Phương Thảo 

Thiết kế: Quỳnh Chi