HBC là công ty có lịch sử lâu đời nhất ở Bắc Mỹ, hình thành vào năm 1670.
Hudson's Bay Company (HBC) là công ty lớn nhất và lâu đời nhất đặt trụ sở tại Canada. Sau khi được hoàng gia Anh thành lập vào năm 1670, công ty được cấp quyền "kinh doanh và buôn bán độc quyền" trên một vùng đất rộng tới 3,8 triệu km2 được gọi là Rupert's Land, bao gồm phần lớn lưu vực thoát nước của Vịnh Hudson (nay thuộc Canada). Với diện tích như trên, Rupert's Land rộng hơn so với Ấn Độ ngày nay (3,287 triệu km²) và gần bằng diện tích Liên minh châu Âu (4,23 triệu km²).
HBC hoạt động như một quốc gia cai quản Rupert's Land trong gần 200 năm cho đến khi giao lại quyền kiểm soát cho Canada vào năm 1869. Vào thời kỳ đỉnh cao, công ty kiểm soát hoạt động buôn bán lông thú trên khắp Bắc Mỹ. Vào giữa thế kỷ 19, công ty đã phát triển thành một doanh nghiệp thương mại bán nhiều loại sản phẩm từ lông thú đến đồ gia dụng cao cấp tại một chuỗi cửa hàng. Các cửa hàng này là bước đầu tiên trước khi công ty mở rộng mô hình kinh doanh sang các cửa hàng bách hóa ngày nay.
Nguồn gốc công ty quyền lực nhất một thời ở Bắc Mỹ
HBC được thành lập năm 1670 dưới sự bảo trợ của vua Anh Charles II. Câu chuyện của HBC bắt đầu với hai nhà thám hiểm người Pháp, Médard Chouart des Groseilliers và Pierre-Esprit Radisson. Họ phát hiện ra nguồn tài nguyên lông thú dồi dào ở phía tây thuộc địa New France (Bắc Mỹ) nhưng khi trở về, thay vì được khen thưởng, họ bị bắt giam và phạt vì vi phạm quy định của chính quyền Pháp. Cảm thấy bất mãn, họ tìm đến Anh để thuyết phục vua Charles II tài trợ cho dự án khai thác lông thú tại vùng đất mới.
Công ty phụ trách kinh doanh, buôn bán với châu Âu còn người bản địa Bắc Mỹ đi săn thú. Ảnh minh họa.
Thấy được cơ hội mở rộng ảnh hưởng của Anh ở Bắc Mỹ, vua Charles II đã cấp đặc quyền cho HBC vào năm 1670, chính thức biến công ty thành một thế lực thương mại khổng lồ với quyền lực gần như tuyệt đối. Rupert’s Land được đặt theo tên hoàng tử Anh Rupert – người bảo trợ công ty. Với vùng đất rộng lớn này, HBC bắt đầu xây dựng một đế chế thương mại và cai trị lãnh thổ riêng.
Làm giàu nhờ kinh doanh lông thú, thám hiểm lãnh thổ
Trong thế kỷ 17 - 18, lông thú, đặc biệt là da hải ly, là mặt hàng xa xỉ được giới quý tộc châu Âu săn đón để làm áo khoác, mũ và các loại đồ da cao cấp. Nhận ra tiềm năng khổng lồ này, HBC đã thiết lập hệ thống giao dịch với các bộ tộc bản địa, những người đóng vai trò săn bắt và cung cấp lông thú. Công ty dựng lên các trạm giao dịch dọc theo những con sông lớn dẫn vào vịnh Hudson, biến nơi đây thành trung tâm thương mại lông thú lớn nhất Bắc Mỹ.
HBC cũng sáng tạo ra một hệ thống tiền tệ riêng gọi là "Made Beaver", dùng lông hải ly làm đơn vị quy đổi để mua bán hàng hóa. Mỗi tấm da hải ly có thể đổi lấy đường, đạn dược, hoặc quần áo, giúp đơn giản hóa việc giao dịch.
Những năm đầu, HBC tập trung vào buôn bán lông thú, đặc biệt là da hải ly, vốn rất được ưa chuộng tại châu Âu. Công ty thiết lập hệ thống thương mại qua các trạm buôn bán dọc theo các con sông dẫn vào vịnh Hudson. Các thương nhân người Anh, chủ yếu là người Scotland, trao đổi hàng hóa với các thổ dân bản địa, những người đóng vai trò săn bắt và cung cấp lông thú.
HBC từng làm giàu ở Bắc Mỹ nhờ kinh doanh lông thú.
Không chỉ dừng lại ở buôn bán, công ty còn đóng vai trò tiên phong trong việc khám phá các vùng đất chưa ai đặt chân tới ở Bắc Mỹ. Các nhà thám hiểm của HBC đã lập bản đồ nội địa British Columbia, bờ biển Bắc Cực và nhiều khu vực rộng lớn khác. Một trong những cuộc thám hiểm đáng chú ý nhất là của Samuel Hearne vào năm 1770. Dưới sự dẫn dắt của tù trưởng Dene Matonabbee, Hearne đã trở thành người châu Âu đầu tiên đi bộ đến Bắc Băng Dương, ghi dấu sự mở rộng ảnh hưởng của công ty.
Tuy nhiên, bên cạnh việc phát triển thương mại, công ty cũng vô tình hoặc cố ý gây ra những tác động tiêu cực. Các thương nhân HBC mang đến bệnh dịch như đậu mùa và lao, tàn phá các cộng đồng bản địa. Mặt khác, chính sách cấm kết hôn với phụ nữ bản địa ban đầu của HBC cũng tạo ra khoảng cách văn hóa với những người mà họ phụ thuộc vào để duy trì hoạt động kinh doanh.
Cai quản lãnh thổ như một quốc gia
Trong gần 200 năm, HBC không chỉ là một công ty thương mại mà còn hoạt động như một chính quyền ở vùng Rupert’s Land. Công ty thu thuế, ban hành luật lệ và kiểm soát toàn bộ hoạt động kinh tế trong khu vực. HBC không sở hữu quân đội nhưng có đặc quyền huy động binh lính Anh khi cần thiết. Công ty từng nhiều lần huy động binh lính Anh đe dọa các đối thủ ở Bắc Mỹ để duy trì vị thế kinh doanh độc quyền, cũng như cai trị cư dân bản địa, trang web của chính phủ Canada viết.
Dưới thời thống đốc George Simpson vào thế kỷ 19, HBC cai trị Rupert’s Land theo mô hình chặt chẽ, kiểm soát từng khía cạnh thương mại và đời sống dân cư. Simpson không chỉ đảm bảo công ty duy trì thế độc quyền mà còn thúc đẩy sự bành trướng của người Anh sang bờ biển Thái Bình Dương, tạo tiền đề cho sự hình thành thuộc địa British Columbia.
Tuy nhiên, sự thống trị của HBC cũng gây ra nhiều tranh cãi. Công ty áp đặt quy định nghiêm ngặt lên các cộng đồng bản địa, kiểm soát chặt chẽ việc săn bắn và buộc họ phải phụ thuộc vào hệ thống thương mại do HBC thiết lập. Ngoài ra, việc mang theo bệnh tật từ châu Âu như đậu mùa và lao phổi đã gây ra những tổn thất lớn cho dân số bản địa.
Khác với thời kỳ đầu phân biệt giữa người bản địa và người châu Âu của công ty, HBC cảm thấy cần sự hợp tác với người bản địa để duy trì hoạt động buôn bán lông thú. Để tối ưu hóa quan hệ thương mại, nhiều thương nhân của công ty dần dần được phép kết hôn với phụ nữ bản địa, tạo ra một cộng đồng gọi là Metis - nhóm người lai giữa người châu Âu và thổ dân bản địa. Metis dần trở thành lực lượng trung gian quan trọng giữa HBC và các bộ lạc địa phương.
Kinh doanh lao dốc và cái kết
Vùng màu xanh ở thuộc Canada ngày nay từng là lãnh thổ do HBC nắm giữ.
Vào giữa thế kỷ 19, mô hình kinh doanh của HBC bắt đầu suy thoái. Ngành công nghiệp lông thú mất dần giá trị khi thời trang châu Âu thay đổi, đồng thời sự xuất hiện của những đối thủ cạnh tranh như North West Company khiến HBC mất đi thế độc quyền.
Ngoài ra, sự gia tăng dân số và công nghiệp hóa ở Bắc Mỹ đã thay đổi hoàn toàn nền kinh tế khu vực. Đất đai giờ đây có giá trị hơn lông thú, nhu cầu mở rộng nông nghiệp, giao thông vận tải ngày càng trở nên cấp thiết.
Năm 1867, Canada chính thức được thành lập với tư cách một quốc gia tự trị thuộc Anh. Chính phủ Canada, dưới sự lãnh đạo của Thủ tướng John A. Macdonald, muốn mở rộng lãnh thổ hết mức có thể trước sự trỗi dậy của người Mỹ ở phía nam. Ở thời điểm đó, một số chính trị gia Mỹ đề xuất kế hoạch mua lại vùng Rupert’s Land, tạo ra cuộc chạy đua giữa Canada và Mỹ.
Được Anh bật đèn xanh và trước nguy cơ mất vùng đất rộng lớn này vào tay Mỹ, Thủ tướng Canada Macdonald nhanh chóng thương thảo để mua lại Rupert’s Land từ HBC. Năm 1869, HBC chính thức bán Rupert’s Land cho Canada với giá 300.000 bảng Anh, thấp hơn nhiều so với mức mà Mỹ sẵn sàng trả. Tuy vậy công ty được giữ lại 40.000km2 đất (tương đương diện tích Thụy Sĩ ngày nay) để tiếp tục phát triển bất động sản và thương mại.
Việc chuyển giao này không diễn ra suôn sẻ. Cộng đồng Metis, những người hưởng lợi ích trực tiếp từ HBC, đã nổi dậy trong cuộc khởi nghĩa Red River năm 1870. Họ phản đối việc Canada tiếp quản Rupert’s Land mà không tham vấn các cộng đồng bản địa. Cuộc nổi dậy này dẫn đến việc hình thành tỉnh Manitoba ngày nay của Canada.
Sau khi mất lãnh thổ, HBC chuyển hướng sang lĩnh vực bán lẻ. Công ty mở rộng chuỗi cửa hàng bách hóa, đặt nền tảng cho hệ thống bán lẻ Hudson’s Bay mà ngày nay vẫn còn tồn tại. Tuy nhiên, vào năm 2006, HBC bị mua lại bởi tập đoàn NRDC Equity Partners của Mỹ, đánh dấu sự kết thúc của thời kỳ công ty thuộc sở hữu của Canada.
Đăng Nguyễn - Tổng hợp
