Covid-19 làm cho quan hệ giữa các nước lớn xấu đi ở Biển Đông

Vai trò quan trọng của Hội luật gia Việt Nam và tầm vóc của Hội thảo quốc tế về Biển Đông thường niên 12 năm qua

Trong hai ngày 16-17/11/2020, hội thảo Khoa học Quốc tế về Biển Đông lần thứ 12 với chủ đề: “Duy trì Hoà bình và Hợp tác trong bối cảnh có nhiều biến động” đã diễn ra trong không khí trang trọng, sôi nổi, thẳng thắn và mang tính xây dựng.

Với vai trò  là một trong ba cơ quan đồng tổ chức chuỗi hội thảo thường niên nhằm thúc đẩy đối thoại và trao đổi học thuật về Biển Đông, Hội Luật gia Việt Nam khẳng định vị thế của mình trong việc quy tụ các học giả hàng đầu trên thế giới và Việt Nam tham gia hội thảo Khoa học Quốc tế về Biển Đông lần thứ 12.

Với chủ đề “Duy trì Hòa bình và Hợp tác trong bối cảnh có nhiều biến động”, Hội thảo thể hiện mong muốn của Việt Nam trong việc duy trì hợp tác, đối thoại để duy trì hòa bình ở Biển Đông trong bối cảnh thế giới có diễn biến khó lường như hiện nay.

Phát biểu tại phiên khai mạc hội thảo, Tiến sĩ Nguyễn Văn Quyền Chủ tịch hội Luật gia Việt Nam nêu rõ: “Ra đời từ năm 1955, Hội Luật gia Việt Nam là tổ chức chính trị-xã hội-nghề nghiệp quy tụ các luật gia trên lãnh thổ Việt Nam, có nguyện vọng đóng góp cho sự nghiệp xây dựng, bảo vệ Tổ quốc và bảo vệ quyền tự do, dân chủ của nhân dân. Hội Luật gia đã đồng hành cùng dân tộc Việt Nam trong nhiều thăng trầm của lịch sử, có nhiều đóng góp quan trọng cho việc xây dựng, chỉnh lý và phát triển pháp luật trong nước. Những năm gần đây, Việt Nam đẩy mạnh hội nhập sâu hơn với quốc tế, mong muốn trở thành thành viên tích cực của cộng đồng quốc tế. Để thành công, Việt Nam rất cần học tập kinh nghiệm quốc tế trong lĩnh vực lập pháp và thực thi pháp luật, đồng thời điều chỉnh, phát triển luật quốc gia theo hướng hài hoà với luật quốc tế".

Theo Tiến sĩ Nguyễn Văn Quyền, trước những thách thức đến từ các diễn biến trên Biển Đông, Hội Luật gia Việt Nam đã kết hợp cùng học viện Ngoại giao và Quỹ hỗ trợ Nghiên cứu Biển Đông tổ chức các hội thảo Biển Đông để làm cầu nối giữa các học giả, nghiên cứu trong lĩnh vực luật Biển.

Phát biểu trong lễ khai mạc, Thứ trưởng thường trực Bộ Ngoại giao Bùi Thanh Sơn nhấn mạnh: “Tôi đánh giá cao nỗ lực của Học viện Ngoại giao, Hội Luật gia Việt Nam và Quỹ hỗ trợ Nghiên cứu Biển Đông tổ chức sự kiện này suốt 12 năm qua, kể cả khi việc đi lại quốc tế không thuận lợi do đại dịch Covid-19, tiếp tục đưa chuỗi Hội thảo quốc tế này thành nơi gặp gỡ quan trọng hàng đầu để thảo luận về hòa bình và hợp tác ở Biển Đông”. 

Covid-19 và cạnh tranh nước lớn

Tại phiên thảo luận của ngày hội thảo thứ nhất (16/11/2020), nhiều ý kiến cho rằng, tuy khó tìm được mối liên hệ trực tiếp giữa đại dịch Covid-19 và diễn biến căng thẳng trên Biển Đông, song Covid-19 làm cho quan hệ giữa các nước lớn xấu đi ở Biển Đông, nhất là quan hệ cạnh tranh Mỹ-Trung.

Một số đại biểu nhận định, Trung Quốc đã lợi dụng tình hình Covid-19 để gia tăng nhịp độ hoạt động trên thực địa, mở rộng kiểm soát trên Biển Đông và cố ý va chạm với nhiều nước. Các mục tiêu cơ bản của Trung Quốc ở Biển Đông không thay đổi và gần đây Trung Quốc đẩy mạnh “lập trường quan điểm” của nước này trên khắp thế giới, gây nên phản ứng mạnh mẽ của chính phủ và người dân ở nhiều nước.

Trong khi đó, Mỹ vẫn duy trì các hoạt động quân sự và tự do hàng hải; tỏ thái độ cứng rắn hơn trên mặt trận ngoại giao, pháp lý, phản đối trực diện yêu sách của Trung Quốc ở Biển Đông. Lập trường này phản ánh xu hướng chính sách chung của chính quyền Mỹ theo hướng ngày càng cứng rắn hơn với Trung Quốc.

Chính sách Biển Đông của Mỹ về cơ bản đã định hình rõ nét hơn dưới thời Tổng thống Trump nên chính quyền sắp tới sẽ ít khả năng có điều chỉnh lớn về chiến lược.

Các đại biểu cũng nhìn nhận, các nước ASEAN nhìn chung phản ứng kiềm chế để không làm căng thẳng ở Biển Đông vượt ngoài tầm kiểm soát, đồng thời tập trung ứng phó với đại dịch Covid-19, duy trì chuỗi cung ứng và phục hồi kinh tế trong nước. Tuy nhiên, nhiều nước Đông Nam Á như Indonesia vẫn kiên quyết phản đối yêu sách của Trung Quốc ở Biển Đông.

ASEAN tiếp tục thúc đẩy chủ nghĩa đa phương, vai trò trung tâm của ASEAN để giữ được vị thế trong bối cảnh cạnh tranh giữa các cường quốc ngày càng gay gắt, đồng thời nỗ lực thúc đẩy hợp tác biển trên cơ sở của luật pháp quốc tế, trong đó UNCLOS 1982 là cơ sở pháp lý cho các hoạt động trên các vùng biển và đại dương.

Có ý kiến cho rằng ASEAN cần tối ưu hoá nguyên tắc đồng thuận, thúc đẩy các cơ chế tiểu đa phương giữa các nước Đông Nam Á chủ chốt có chung chí hướng để hợp tác khu vực hiệu quả hơn. ASEAN cũng cần phải xây dựng, tăng cường các thiết chế của mình để có thể thúc đẩy hợp tác biển đa phương trong bối cảnh chủ nghĩa đa phương đang chịu nhiều thách thức trên thế giới.

Nhiều diễn giả châu Âu khẳng định, việc EU quan tâm và hiện diện nhiều hơn ở Châu Á nói chung và Biển Đông nói riêng trong thời gian gần đây thông qua tăng cường hợp tác an ninh với ASEAN và các nước Đông Nam Á vì muốn bảo vệ hệ thống luật pháp quốc tế, tự do thương mại và trật tự dựa trên luật lệ trong khu vực.

Tuy nhiên, ở khía cạnh khác, có học giả quốc tế lại cho rằng sự  “can thiệp” của các nước Châu Âu không phải là nước ven Biển Đông lại có thể khiến tình hình phức tạp hơn.

Cuộc tranh luận bằng công hàm

Về cuộc “tranh luận” bằng công hàm tại Liên Hợp Quốc trong vấn đề Biển Đông và tác động tới tương lai của tiến trình đàm phán Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC), các học giả khẳng định, UNCLOS 1982 có giá trị phổ quát và toàn diện, phạm vi điều chỉnh tất cả các vấn đề trên biển. Công hàm của các nước đều trực tiếp và gián tiếp đề cập tới Phán quyết của Toà Trọng tài trong vụ kiện Biển Đông năm 2016 của Philipines, phản đối tất cả các yêu sách vùng biển phi lí của Trung Quốc. Uỷ ban ranh giới thềm lục địa đã trở thành nơi lưu giữ chính thức tất cả các công hàm, công thư phản đối các yêu sách vùng biển thái quá của Trung Quốc ở Biển Đông.

Cuộc tranh luận bằng công hàm là cách đấu tranh chính thức, hòa bình và mang lại sự minh bạch vì các nước yêu sách dần làm rõ các yêu sách lãnh thổ và yêu sách biển ở Biển Đông, đồng thời công bố công khai với cộng đồng quốc tế.

Diễn biến pháp lý này cũng có thể là cơ sở tham khảo cho các bên trong quá trình đàm phán Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC). Đáng chú ý, có học giả còn đề xuất một số quốc gia ASEAN có nhiều điểm tương đồng trong vấn đề pháp lý có thể hướng tới một tuyên bố lập trường chung về Biển Đông.

Về vai trò của truyền thông trong việc định hình quan điểm của công chúng ở Biển Đông, các đại biểu cho rằng sự cạnh tranh định hình dư luận này đã diễn ra ở phạm vi rộng, với nhiều hình thức khác nhau.

Các học giả cũng khuyến nghị công chúng cần tham khảo thông tin từ các nguồn chính thống và đối chiếu các nguồn thông tin với nhau để có được góc nhìn khoa học, chân thực nhất có thể về một vấn đề chính trị nóng bỏng như Biển Đông.

Phòng tránh đụng độ trên biển

Nguy cơ xảy ra đụng độ trên biển thời gian tới ngày càng lớn do cạnh tranh giữa các nước lớn gia tăng. Do vậy, trong các phiên họp ngày thứ 2 (17/11), các học giả đề xuất một số khuyến nghị cho các nước liên quan nhằm phòng tránh đụng độ, giảm thiểu rủi ro như nghiêm chỉnh tuân thủ Công ước của Liên Hợp Quốc về Luật biển UNCLOS 1982, các nước gia nhập các điều ước, thoả thuận quốc tế nhằm giảm thiểu rủi ro trên biển như COLREG, SUA and SOLAS. Từ năm 2016, Trung Quốc và ASEAN đã ra tuyên bố chung về Quy tắc phòng tránh đụng độ trên biển (CUES). Tuy nhiên, đến nay CUES vẫn là bộ quy tắc tự nguyện và chỉ áp dụng cho các lực lượng hải quân. Do vậy, học giả Úc đề xuất mở rộng phạm vi áp dụng CUES cho cả các lực lượng cảnh sát biển, chấp pháp dân sự trên biển.

Trong các vấn đề đánh bắt cá, bảo vệ môi trường biển, nghiên cứu khoa học biển, và phát triển kinh tế biển bền vững, các đại biểu tham dự cũng cho rằng đây là những lĩnh vực cần được các nước quan tâm chú ý do đây là các lĩnh vực hợp tác đầy tiềm năng, có hiệu quả thực tiễn, cho thấy thiện chí hợp tác của các nước nhằm làm giảm căng thẳng, đóng góp vào quá trình xây dựng lòng tin tại khu vực.