Hoàn thiện Bộ luật Hình sự về PCCC: Yêu cầu cấp thiết từ thực tiễn

Mở rộng trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại

Chiều 22/12, Trường Đại học Phòng cháy Chữa cháy (PCCC) tổ chức hội thảo khoa học "Hoàn thiện các quy định của Bộ luật Hình sự về các tội phạm trong lĩnh vực phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ". Hội thảo có sự tham dự của nhiều nhà khoa học, chuyên gia pháp lý, giảng viên các cơ sở đào tạo cùng đại diện nhiều Chi hội Luật gia (thuộc Cụm thi đua số 6 – Hội Luật gia Việt Nam).

Phát biểu khai mạc, Thiếu tướng Phạm Văn Long – Phó Hiệu trưởng Trường Đại học PCCC cho biết, hội thảo được tổ chức nhằm phục vụ kế hoạch của Bộ Công an về xây dựng dự án Bộ luật Hình sự sửa đổi.

Đây là diễn đàn khoa học quan trọng để trao đổi, phân tích những bất cập của pháp luật hình sự hiện hành, từ đó đóng góp cơ sở lý luận và thực tiễn cho công tác hoàn thiện chính sách pháp luật trong lĩnh vực PCCC và cứu nạn, cứu hộ (CNCH).

Tại hội thảo, Đại tá Nguyễn Trung Tuyến – Thường trực Chi hội Luật gia Bộ Công an cho biết, tổng kết năm 2025, cả nước xảy ra 3.060 vụ cháy, làm chết 90 người, bị thương 93 người, thiệt hại tài sản ước tính gần 787 tỷ đồng và 251 ha rừng; đồng thời xảy ra 28 vụ nổ làm chết 19 người. Dù so với năm 2024 các chỉ số đều giảm, song tình hình cháy, nổ vẫn tiềm ẩn nhiều nguy cơ phức tạp, đặc biệt tại các khu dân cư đông đúc và cơ sở sản xuất, kinh doanh.

Theo Đại tá Nguyễn Trung Tuyến, Bộ luật Hình sự hiện hành đã quy định các tội phạm liên quan đến PCCC và CNCH tại các Điều 305, 307, 311, 312 và 313. Tuy nhiên, thực tiễn áp dụng cho thấy nhiều quy định còn bất cập.

Một số điều luật còn mang tính khái quát, thiếu tiêu chí định lượng cụ thể, dẫn đến khó phân định ranh giới giữa xử lý hình sự và xử phạt vi phạm hành chính. Điển hình là Điều 305 về các tội liên quan đến vật liệu nổ chưa quy định mức định lượng tối thiểu của vật phạm pháp, dễ dẫn đến nguy cơ hình sự hóa các hành vi có mức độ nguy hiểm thấp.

Đối với Điều 311, phạm vi khái niệm "chất cháy, chất độc" quá rộng, trong khi pháp luật chuyên ngành chưa có danh mục, định nghĩa rõ ràng, gây lúng túng trong áp dụng và quản lý. Thực tế cho thấy những bất cập trong quản lý hóa chất độc hại đã góp phần làm phát sinh nhiều vụ việc nghiêm trọng trong thời gian qua.

Riêng Điều 313 – Tội vi phạm quy định về phòng cháy, chữa cháy – vẫn còn quy định chung chung về hành vi "có khả năng thực tế dẫn đến hậu quả", dẫn đến cách hiểu và áp dụng chưa thống nhất.

Đáng chú ý, pháp luật hình sự hiện hành chưa quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại đối với tội danh này, trong khi nhiều vi phạm nghiêm trọng về PCCC lại phát sinh từ hoạt động của doanh nghiệp.

TS.Thượng tá Nguyễn Kiên Cường – Phó Trưởng khoa Luật, Trường Đại học PCCC phân tích thêm, hành vi khách quan là dấu hiệu bắt buộc và có ý nghĩa quyết định trong cấu thành tội vi phạm quy định về phòng cháy, chữa cháy (Điều 313).

Theo quy định hiện hành, tội phạm này chỉ do cá nhân từ đủ 16 tuổi trở lên, có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện, do Điều 313 không thuộc phạm vi áp dụng đối với pháp nhân thương mại theo Điều 76 Bộ luật Hình sự.

Từ thực tiễn áp dụng, nhiều chuyên gia tại hội thảo cho rằng việc nghiên cứu mở rộng trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại là cần thiết nhằm nâng cao hiệu quả phòng ngừa, xử lý vi phạm trong lĩnh vực PCCC, đồng thời bảo đảm tính công bằng, minh bạch và phù hợp với yêu cầu thực tiễn.

Nhiều quy định còn vướng mắc, dễ hình sự hóa hành vi ít nghiêm trọng

Dưới góc độ tham gia bào chữa, PGS.TS. Luật sư Trần Văn Dũng – Chi hội phó Chi hội Luật gia Viện Nghiên cứu, Đào tạo Kinh tế – Tài chính, Chủ tịch Hãng Luật Vũ MacKenzie Việt Nam cho rằng, Điều 313 BLHS còn mang nặng tính định tính, với các khái niệm như "vi phạm quy định về PCCC", "gây hậu quả nghiêm trọng, rất nghiêm trọng" nhưng chưa được lượng hóa rõ ràng. Điều này dẫn tới cách áp dụng khác nhau giữa các địa phương, tiềm ẩn nguy cơ hình sự hóa vi phạm hành chính.

Bên cạnh đó, trách nhiệm hình sự của các chủ thể liên quan trong các vụ cháy nổ chưa được phân định cụ thể. Ngoài chủ cơ sở, còn có thể phát sinh trách nhiệm của chủ đầu tư, người quản lý, đơn vị thiết kế – thi công – giám sát, thậm chí cả cá nhân thuộc cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền thẩm duyệt, nghiệm thu PCCC. Việc thiếu tiêu chí xác định rõ trách nhiệm dễ dẫn tới xử lý chưa tương xứng hoặc bỏ lọt trách nhiệm.

Một vướng mắc khác là ranh giới giữa lỗi vô ý và lỗi cố ý trong các vụ án PCCC còn chưa rõ ràng. Nhiều trường hợp chủ thể không mong muốn hậu quả xảy ra nhưng lại bị đánh giá là "biết nguy cơ nhưng bỏ mặc", từ đó xác định lỗi nặng hơn, gây khó khăn cho hoạt động tranh tụng và bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự.

Từ thực tiễn này, các ý kiến tại hội thảo kiến nghị cần cụ thể hóa các dấu hiệu cấu thành tội phạm tại Điều 313 theo hướng liệt kê rõ nhóm hành vi vi phạm điển hình, lượng hóa hậu quả bằng tiêu chí cụ thể; đồng thời quán triệt nguyên tắc hạn chế hình sự hóa các quan hệ hành chính – kinh tế, ưu tiên biện pháp phòng ngừa, khắc phục.

PGS.TS Nguyễn Thanh Nam – Chi hội trưởng chi hội Luật gia Viện Nghiên cứu, Đào tạo Kinh tế – Tài chính đề xuất bổ sung các tội danh mới liên quan trực tiếp đến hoạt động cứu nạn, cứu hộ như: Cản trở hoạt động cứu nạn, cứu hộ; chiếm đoạt, hủy hoại phương tiện cứu nạn, cứu hộ; vi phạm quy định về an toàn trong cứu nạn, cứu hộ gây hậu quả nghiêm trọng.

Đồng thời, cần bổ sung các tình tiết tăng nặng đối với các cơ sở có nguy cơ cháy nổ cao, đặc biệt là những cơ sở đã bị đình chỉ hoạt động nhưng vẫn cố tình vi phạm.

Theo ông Nam, cần bổ sung các tình tiết tăng nặng trong trách nhiệm hình sự đối với các vi phạm tại các cơ sở có nguy cơ cháy nổ cao như nhà chung cư cao tầng, nhà kho chứa hóa chất, hoặc các cái cơ sở kinh doanh, dịch vụ tập trung đông người đã bị đình chỉ hoạt động nhưng vẫn lén lút hoạt động.

"Một chung cư cao tầng, chưa phê duyệt PCCC nhưng đã cho dân vào ở mà dân thì không biết. Như vậy là coi thường tính mạng con người, coi thường pháp luật và phải bị xử lý hình sự ngay", ông Nam nhấn mạnh.

Phát biểu bế mạc, Thiếu tướng Phạm Văn Long đánh giá cao các ý kiến đóng góp của các chuyên gia, nhà khoa học, đồng thời cho biết nhà trường sẽ tiếp thu, chỉnh lý, đồng thời mong muốn ghi nhận thêm nhiều đóng góp trong thời gian tới để góp phần hoàn thiện Luật.