Hoàn thiện pháp luật để kiểm soát thuốc lá mới

Tọa đàm có sự góp mặt của đại diện các cơ quan bộ ngành và các tổ chức liên quan, bao gồm:

1. Ông Lê Đại Hải - Phó Vụ trưởng Vụ Pháp luật Dân sự - Kinh tế, Bộ Tư pháp

2. Bà Nguyễn Quỳnh Liên, Trưởng Ban Dân chủ, giám sát và phản biện xã hội, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam

3. Ông Trần Thành Trung, đại diện Phòng Công nghiệp tiêu dùng, thực phẩm, Cục Công nghiệp, Bộ Công Thương

4. Ông Lê Thành Hưng, Trưởng Phòng Tiêu chuẩn nông nghiệp thực phẩm, Viện Tiêu chuẩn chất lượng Việt Nam, Bộ Khoa học và Công nghệ.

Tại tọa đàm "Hoàn thiện pháp luật để kiểm soát thuốc lá mới - Từ thực tiễn đến chính sách", các đại biểu nhấn mạnh rằng, bảo vệ sức khỏe nhân dân là mục tiêu xuyên suốt trong mọi chính sách điều chỉnh liên quan đến thuốc lá. Việc kiểm soát chặt chẽ các sản phẩm thuốc lá mới – bao gồm thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng – không chỉ góp phần ngăn ngừa tác hại đối với giới trẻ, mà còn là hành động thiết thực để giảm thiểu gánh nặng bệnh tật cho toàn xã hội.

Tuy nhiên, hiện nay khái niệm về các sản phẩm thuốc lá mới (thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng) chưa được quy định rõ ràng trong Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá năm 2012 và các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan. Điều này gây khó khăn cho cơ quan có thẩm quyền trong việc xác định mức xử phạt các hành vi buôn bán, vận chuyển, tàng trữ, nhập lậu, sản xuất, quảng cáo thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng và thuốc lá mới khác.

Đại diện các bộ, ngành và tổ chức liên quan đã nhấn mạnh nhu cầu cần thiết của việc sửa Luật Phòng, chống tác hại thuốc lá (PCTHTL) và các văn bản pháp luật liên quan để thực thi Nghị quyết 173/2024/QH15 hiệu quả. Chẳng hạn, Luật Đầu tư, Luật Quản lý ngoại thương... cũng cần được phối hợp xem xét để hoàn thiện khung pháp lý đồng bộ, minh bạch.

Theo đó, việc sửa luật cũng bao gồm nêu rõ đặc điểm, thành phần, cấu tạo các sản phẩm thuốc lá mới hiện nay gồm thuốc lá điện tử (TLĐT) hệ thống đóng, TLĐT hệ thống mở, thuốc lá nung nóng (TLNN) nguyên bản, TLNN dị bản (lai), cũng như định nghĩa về các sản phẩm thuốc lá mới khác trong tương lai. Việc phân loại này một mặt giúp hệ thống hóa định nghĩa các sản phẩm hiện nay để phân biệt với thuốc lá điếu truyền thống – vốn là sản phẩm thuộc ngành hàng kinh doanh có điều kiện và chịu sự kiểm soát của Nhà nước. Sự rõ ràng trong các định nghĩa về các chủng loại sản phẩm khác nhau cũng giúp cơ quan chức năng đẩy nhanh quá trình thanh tra, kiểm định sản phẩm, phòng chống buôn lậu thuốc lá hiệu quả.

Cũng tại tọa đàm, các đại biểu cũng nhấn mạnh sự bình đẳng, công bằng với mọi đối tượng liên quan đến các sản phẩm thuốc lá. Theo đó, thuốc lá là ngành hàng liên đới nhiều nhóm đối tượng, từ người hút thuốc, cộng đồng (người không hút thuốc, giới trẻ), doanh nghiệp, nhà đầu tư, nông dân trồng nguyên liệu, đến khách du lịch, người lao động nước ngoài đang lưu trú tại Việt Nam, v.v. Do vậy, việc sửa luật cũng cần cân nhắc lợi ích hài hòa của các bên, vì mọi đối tượng đều có lý do để được bảo vệ, từ giới trẻ cho đến người hút thuốc, cũng như các nhà đầu tư và doanh nghiệp đang tham gia hiện nay.

Trên cơ sở đó, theo đóng góp của đại biểu tham dự, cần có một báo cáo đánh giá tác động chính sách toàn diện đến các đối tượng liên quan, để việc sửa các luật và văn bản quy phạm pháp luật liên quan được hiệu quả, gắn liền với thực tiễn, cũng như cân bằng, dung hòa với nhu cầu và quyền lợi của các bên.

Mở đầu tọa đàm, ông Lê Thành Hưng - Trưởng Phòng Tiêu chuẩn nông nghiệp thực phẩm, Viện Tiêu chuẩn chất lượng Việt Nam, Bộ Khoa học và Công nghệ cho rằng, việc nhận diện đúng bản chất của sản phẩm rất quan trọng để đưa ra các chính sách kiểm soát phù hợp và hiệu quả. Cụm từ "thuốc lá mới" không còn phản ánh đúng tính chất "mới" của những sản phẩm này. Trên thế giới, các loại thuốc lá mới đã xuất hiện hơn 30 năm qua. Còn tại Việt Nam, các sản phẩm này có mặt hàng chục năm nay dưới nhiều chủng loại sản phẩm khác nhau, phổ biến nhất là hai loại gồm TLĐT, TLNN.

Do đó, bước đầu tiên cần thực hiện là làm rõ định nghĩa và phân loại chính xác, riêng biệt giữa TLĐT và TLNN. Nhiều văn bản quốc tế cũng đã xác nhận TLNN là sản phẩm thuốc lá vì có cấu tạo nguyên liệu từ thành phần cây thuốc lá, khác quá trình sản xuất, chế biến và cách sử dụng khác với thuốc lá truyền thống - chỉ làm nóng mà không đốt cháy. Năm 2020, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) công nhận, TLNN chứa thuốc lá nên là sản phẩm thuốc lá. Do vậy, TLNN đã được WHO khuyến nghị quản lý theo khung pháp lý hiện hành của nước sở tại áp dụng đối với các sản phẩm thuốc lá (như thuốc lá điếu, xì gà …), và tách bạch hoàn toàn với TLĐT.

Cũng theo ông Lê Thành Hưng, bên cạnh WHO, nhiều tổ chức quốc tế khác cũng đã ban hành các tiêu chuẩn liên quan đến TLNN. Đáng chú ý, trong năm 2024, Tổ chức Tiêu chuẩn hóa Quốc tế (ISO) đã công bố bộ tiêu chuẩn về thuật ngữ và định nghĩa của TLNN, khẳng định rằng TLNN không phải là TLĐT. TLNN cũng không phải là thuốc lá điếu truyền thống vì khác cơ chế hoạt động (TLNN không đốt cháy điếu thuốc, còn thuốc lá truyền thống đốt cháy điếu thuốc). Đồng thời, ISO cũng đã ban hành các tiêu chuẩn liên quan đến khí thải từ TLNN – một yếu tố đặc thù cần được thu thập và nghiên cứu riêng biệt nhằm phục vụ công tác đánh giá tác động và xây dựng quy chuẩn quản lý.

Về mức độ gây hại, ông Hưng cho hay, TLNN chỉ sinh ra hàm lượng CO (cacbon monoxit) dưới 0,3 miligam/100ml khí thấp hơn nhiều so với thuốc lá truyền thống vì cần phải đốt cháy trực tiếp điếu thuốc. Vì vậy, ông đề xuất cần cân nhắc các yếu tố khoa học trong quá trình xây dựng và sửa đổi hệ thống pháp luật liên quan.

Ở góc độ pháp lý, nhắc lại nội dung của Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá 2012 (Luật PCTHTL), ông Lê Đại Hải, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp luật Dân sự - Kinh tế, Bộ Tư phân tích: Khái niệm "thuốc lá" được định nghĩa là "sản phẩm được sản xuất từ toàn bộ hoặc một phần nguyên liệu thuốc lá, được chế biến dưới dạng thuốc lá điếu, xì gà, thuốc lá sợi, thuốc lào" và cũng bao gồm "các dạng khác" – điều mà các nhà làm luật đã dự trù cho những thay đổi trong tương lai. Do vậy, "TLNN đáp ứng đầy đủ các tiêu chí của Luật PCTHTL. Thuốc lá truyền thống và TLNN chỉ khác nhau ở công cụ hỗ trợ cho việc hút thuốc (TLNN sử dụng thiết bị làm nóng mà không đốt cháy trực tiếp điếu thuốc – PV)", ông Hải khẳng định.

Tuy nhiên các đại biểu cũng nhấn mạnh, thực tế hiện nay với quan điểm bảo vệ sức khỏe toàn dân, Quốc hội đã thông qua Nghị quyết cấm các loại sản phẩm thuốc lá mới. Do đó, theo ông Lê Đại Hải, trách nhiệm của các bộ ngành liên quan là cần thể chế hóa chính sách của Đảng, Quốc hội thành pháp luật. "Đầu tiên là sửa Luật PCTHTL. Song song đó, sửa danh mục của Luật Đầu tư, gồm 2 danh mục: hàng hóa bị cấm và hàng hóa được phép kinh doanh có điều kiện. Theo đó, sửa điều khoản 'thuốc lá là sản phẩm kinh doanh có điều kiện, trừ TLĐT, TLNN'; và đưa TLĐT, TLNN vào danh mục cấm. Tiếp theo là Luật quản lý ngoại thương cần đưa các sản phẩm này vào danh mục cấm xuất nhập khẩu", ông Hải làm rõ các quy trình sửa các luật liên quan để hoàn thiện thể chế trong việc thực thi Nghị quyết 173.

Đại diện cho Bộ Công Thương, ông Trần Thành Trung, Phòng Công nghiệp tiêu dùng, thực phẩm, Cục Công nghiệp cũng nhấn mạnh, cần điều chỉnh các luật và văn bản quy phạm pháp luật liên quan để phân biệt tách bạch giữa các nhóm thuốc lá mới, nhằm đưa Nghị quyết 173 đi vào thực tiễn. Hiện nay, Bộ Công Thương đã phối hợp chặt chẽ với Bộ Y tế và Bộ Tư pháp để sớm đưa ra định nghĩa về hai loại sản phẩm này, tạo cơ sở pháp lý cho công tác quản lý đồng bộ về thể chế và minh bạch.

Theo thông tin từ các đại biểu tại tọa đàm, trên thị trường hiện nay tồn tại nhiều chủng loại thuốc lá mới đa dạng, phức tạp, trong đó có cả sản phẩm lai tạo giữa 2 dòng sản phẩm TLĐT và TLNN. Do đó, việc phân biệt rõ TLNN, TLĐT, và các sản phẩm lai là rất quan trọng. Điều này sẽ giúp cho việc quản lý hiệu quả, gắn liền với thực tiễn, cũng như không gây nhầm lẫn về mức độ nguy hại của từng loại sản phẩm lên sức khỏe người dân.

Bàn về tác động của Nghị quyết 173, ông Lê Đại Hải thông tin, trước 01/01/2025, nhiều nhà đầu tư nước ngoài đã rót vốn trong đầu tư vào lĩnh vực sản xuất, xuất khẩu thiết bị thuốc lá mới.

Ông Hải khuyến nghị, khi quốc tế xđã xác định TLNN là thuốc lá thì về lâu về dài, cần phải nghiên cứu, cân nhắc về định nghĩa này, nhằm đảm bảo các loại sản phẩm thuộc định nghĩa thuốc lá đều được đối xử công bằng như nhau.

Ông Hải cũng cho biết, thế giới vẫn chia làm hai thái cực cấm và quản lý đối với TLNN. Song thực tế đã cho thấy các nước phát triển không cấm mặt hàng này mà đưa vào kiểm soát có điều kiện. Ngoài ra, đa phần các doanh nghiệp tham gia vào lĩnh vực thuốc lá mới chủ yếu là các nhà đầu tư nước ngoài, vì vậy cũng cần cân nhắc việc tác động đến môi trường đầu tư trong tương lai.

Trước câu hỏi trong bối cảnh kinh tế toàn cầu đang đối mặt với nhiều biến động, bao gồm xung đột thương mại và các rào cản về thuế quan, việc áp dụng lệnh cấm đối với thuốc lá mới có thể gây ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) tại Việt Nam, ông Trần Thanh Trung cho hay, theo số liệu từ đại diện Bộ Công Thương, báo cáo từ Ủy ban Nhân dân các tỉnh cho thấy hiện có khoảng 20 doanh nghiệp đang tham gia vào chuỗi cung ứng linh kiện thuốc lá mới tại Việt Nam, chủ yếu hoạt động dưới hình thức hợp đồng gia công xuất khẩu với đối tác nước ngoài. Khi Nghị quyết 173 có hiệu lực, nhu cầu cân đối giữa thực trạng pháp lý và đảm bảo quyền lợi hợp pháp của các nhà đầu tư nước ngoài tham gia trước ngày 1/1/2025 cần được tiếp tục nghiên cứu và tháo gỡ..

Hiện Bộ Công Thương đã có đề xuất với Chính phủ về việc đảm bảo quyền lợi, lợi ích hợp pháp cho các nhà đầu tư nước ngoài, ông Trung cho hay.

Ngoài ra, ông Lê Đại Hải phân tích thêm, đối tượng chịu tác động từ lệnh cấm cũng bao gồm cả ngành du lịch. Cụ thể là nhiều du khách nước ngoài có thói quen và được phép dùng thuốc lá mới tại nước sở tại, khi đến Việt Nam bị thu hồi, tịch thu sản phẩm thì sẽ cân nhắc về khả năng quay lại.

Do vậy, ông Hải khuyến nghị: "Vấn đề chính sách cần cân nhắc đa dạng góc nhìn, từ tác động kinh tế, đồng bộ hệ thống pháp luật và hài hoà lợi ích các bên để đưa ra giải pháp tối ưu nhất".

Bà Nguyễn Quỳnh Liên, Trưởng ban Dân chủ, Giám sát và Phản biện xã hội, Uỷ ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam thông tin, "dưới góc độ cơ quan giám sát phản biện xã hội, góc độ của xã hội, góc độ người tiêu dùng, mục tiêu bảo vệ sức khoẻ cộng đồng của Nghị quyết 173 là đúng đắn. Bà Liên cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc đánh giá và thận trọng xem xét tác động toàn diện đến các nhóm đối tượng liên quan, đặc biệt người tiêu dùng, khi hơn 18 triệu người hút thuốc lá tại Việt Nam đang có xu hướng chuyển sang thuốc lá mới. Nếu xác định thuốc lá mới thuộc nhóm thuốc lá, cần có định nghĩa rõ ràng để thống nhất trong quản lý, tránh tình trạng người tiêu dùng và các cơ quan thực thi nhầm lẫn khái niệm về các sản phẩm này.

Vì vậy, từ góc độ hoàn thiện thể chế, cần sớm rà soát, điều chỉnh đồng bộ giữa các đạo luật liên quan như Luật PCTHTL, Luật Đầu tư, Luật quản lý ngoại thương và các văn bản hướng dẫn thi hành... đồng thời lấy ý kiến đa chiều từ các bên liên quan. Mục tiêu cuối cùng là xây dựng một hành lang pháp lý minh bạch, đồng bộ giữa các văn bản pháp lý, và dung hòa quyền lợi giữa các bên.

Kết luận tại tọa đàm, các đại biểu cùng thống nhất việc ủng hộ mục tiêu bảo vệ sức khỏe cộng đồng của Nghị quyết 173/2024/QH15, đồng thời đồng thuận việc sửa hệ thống các luật liên quan là cần thiết để sớm đưa Nghị quyết 173 vào thực tiễn, dựa trên nền tảng cân nhắc hài hòa quyền lợi của các chủ thể liên quan. Đây sẽ là công cụ pháp lý hữu hiệu trong việc bảo vệ sức khỏe của người dân, phòng chống buôn lậu thuốc lá mới, cũng như đảm bảo sự thống nhất về thể chế trong việc ứng xử các sản phẩm thuốc lá.