Tây Đức 1974 chứng kiến Cruyff thăng hoa tột đỉnh như một nghệ sỹ sân cỏ. Ông khiến cả thế giới túc cầu mê đắm bởi tài năng trác tuyệt và thứ triết lý bóng đá đột phá nhất xưa nay. Ông làm chủ trận đấu bằng những pha lướt đi kiêu kỳ như chú thiên nga kiêu kỳ hơn là cầu thủ chạy hồng hộc trên sân. Ông khiến người hâm mộ mê đắm bằng những động tác xử lý như thể nét cọ của nhà thư pháp tài hoa thay vì gã trai đang cố giành lấy trái bóng.
Cruyff chơi bóng đầy tư duy, tinh tế và tầm nhìn. Điển hình là tình huống xử lý đã đi vào huyền sử bằng thuật ngữ được gán tên chính ông: Cruyff turn – ngoặt bóng kiểu Cruyff. Phút 24 trận Hà Lan đấu với Thụy Điển vào ngày 19/6 trên sân Westfalenstadion, Dortmund, nhạc trưởng của cơn lốc màu da cam đối đầu Jan Olsson ở bìa trái sân bóng. Ông thực hiện pha ngoặt bóng qua người cực kỳ đẹp mắt, điêu luyện và chưa từng thấy.
Sau này trong cuốn tự truyện My Turn, Cruyff trần tình: “Ý tưởng đến với tôi trong nháy mắt, bởi ở thời điểm cụ thể ấy, đó là giải pháp tối ưu cho tình thế tôi đang đương đầu”. Nói cách khác, Cruyff xử lý như vậy bởi pha bóng buộc phải xử lý như vậy chứ ông không hề có ý phô diễn. Dù vậy, bởi pha bóng ấy quá hay, quá đẹp, quá sáng tạo nên lưu danh sử sách muôn đời như một kiệt tác mỹ thuật sân cỏ.
Từ mục đích xử lý hiệu quả đến tác phẩm nghệ thuật, Cruyff luôn mâu thuẫn như vậy, không chỉ trong chi tiết mà cả đại cục. Ông là hiện thân của Total Football, thứ chiến thuật biến 11 cầu thủ trên sân trở thành dàn hợp xướng, buộc tất cả phải phối hợp ăn ý và đồng bộ như có thần giao cách cảm về không gian và chuyển động. Nhưng, cũng chính ông là cừu đen, là nguồn cơn mọi xung đột và đổ vỡ ở đội tuyển Hà Lan.
Total Football - Dàn hợp xướng trên sân cỏ
Màn trình diễn của tuyển Hà Lan tại World Cup 1974 sống động và rực rỡ y như màu áo cam của đội bóng này. Arsene Wenger, vị chiến lược gia huyền thoại của Arsenal, khi ấy còn là một cậu bé, nhớ lại: “Tôi nhìn thấy thứ bóng đá mới mẻ hoàn toàn. Ngày nay khi ai cũng đề cập đến pressing, chuyển trạng thái và đoạt bóng nhanh nhất có thể, Hà Lan đã làm được điều đó từ những năm 1970”.
Lối chơi của người Hà Lan khởi phát tại Ajax, đội bóng đặt đại bản doanh cách ngôi nhà thuở thiếu thời của Cruyff tại Amsterdam chừng 5 phút đi bộ. Johan gia nhập đội bóng khi ông 10 tuổi. Sau khi bố ông qua đời, mẹ ông nhận thêm công việc dọn dẹp tại CLB. Đó là quãng thời gian khó khăn của gia đình Cruyff. Nhưng bằng niềm đam mê và tài năng thiên phú, Cruyff nhanh chóng trở thành hiện tượng tại CLB, tới nỗi chính Ajax đã khai gian tuổi để ký hợp đồng với ông khi chưa đủ 18 tuổi.
Tại Ajax, dưới sự dẫn dắt của vị chiến lược gia vĩ đại Rinus Michels, cha đẻ của Total Football, Cruyff trở thành linh hồn của đội bóng sẽ thống trị bóng đá châu Âu với 3 chức vô địch C1 liên tiếp trong thời kỳ bùng nổ của bóng đá Hà Lan. Chịu ảnh hưởng của Những phù thủy Magyars, đội tuyển Hungary huyền thoại của thập niên 1950, Michels phát triển lối chơi tân kỳ dựa trên sự hoán đổi vị trí và di chuyển đồng bộ. Ví von một cách hình ảnh, Total Football biến đội bóng thành dàn hợp xướng, tất cả cùng nhau tấn công, cùng nhau phòng ngự, cùng nhau chuyển trạng thái và cùng nhau pressing.
Ruud Krol, cựu hậu vệ của Ajax và Hà Lan, chia sẻ: “Michels giúp chúng tôi đỡ phải chạy nhiều nhờ hoán đổi vị trí cho nhau. Đó là một cuộc cách mạng. Ý tưởng ấy hoàn toàn đột phá trong bóng đá. Và rồi Total Football lan tỏa khắp thế giới. Đó là sự cải tiến chiến thuật lớn nhất trong 40 năm qua. Ông ấy đã khiến cả thế giới kinh ngạc”.
Johan Cruyff - Vị nhạc trưởng ngông cuồng
Đi cùng thành công của Ajax, Cruyff đoạt 3 Quả bóng vàng và vượt ra khỏi tầm vóc ngôi sao bóng đá, trở thành thần tượng của giới trẻ Hà Lan, trong thời điểm xứ sở hoa tulip có những biến đổi theo chiều hướng tích cực cả về văn hóa lẫn xã hội. Không chỉ tài năng trên sân cỏ, Cruyff còn là gã trai cực ngầu, miệng phì phèo thuốc lá, luôn sẵn sàng đối đầu, yêu sách và nổi loạn.
“Hắn bắt bạn phải làm như thế này, làm như thế kia trong cả trận đấu”, Johnny Rep, đồng đội của Johan Cruyff, miêu tả. “Thật khó để ngậm miệng trước thái độ của hắn”. Không chỉ Rep, nhiều đồng đội không ưa gì Cruyff. Tại trung tâm huấn luyện Ajax vào mùa hè 1973, toàn đội bỏ phiếu bầu Piet Keizer làm đội trưởng cho dù lúc đó Cruyff đang mang băng thủ quân.
Tức giận, tự ái và sốc, Cruyff quyết định rời Amsterdam. Ông gia nhập Barca, đội bóng khi ấy dẫn dắt bởi chính Rinus Michels, với mức phí chuyển nhượng kỷ lục thế giới lúc bấy giờ và giúp đội bóng xứ Catalonia chấm dứt cơn khát vô địch La Liga sau 14 năm.
Năm 1974, Rinus Michels trước bổ nhiệm làm HLV ĐT Hà Lan sau thành tích bết bát và suýt chút nữa không được dự vòng chung kết World Cup. Ông cải tổ lực lượng bằng cách xây dựng quy trình triệu tập tuyển thủ theo định hướng Ajax và phần còn lại, bởi các cầu thủ Ajax đã thành thục chiến thuật pressing và hoán đổi vị trí.
Cậu học trò cưng Johan Cruyff nghiễm nhiên là trụ cột đồng thời giữ vai trò cố vấn cho Michels. Và Cruyff đưa ra quan điểm tuyển quân: “Total Football đòi hỏi các cá nhân phải hoạt động trong tập thể kỷ luật. Một kẻ hay than van hoặc mất tập trung là trở ngại cho những người còn lại. Ngoài trình độ cầu thủ, Total Football cốt yếu đòi hỏi về khoảng cách và vị trí. Khi tạo được cự ly và đội hình phù hợp, mọi thứ sẽ diễn ra đúng ý đồ”.
Hà Lan mở màn chiến dịch World Cup 1974 bằng cuộc chạm trán Uruguay trên sân Niedersachsenstadion, Hannover. Toàn đội bước ra sân trong chiếc áo đấu màu cam in logo 3 dòng kẻ của hãng sản xuất dụng cụ thể thao adidas, duy chỉ có áo đấu của Cruyff không tin đủ logo.
Nguyên do là Cruyff đã ký hợp đồng với Puma và từ chối mặc giày Adidas để thi đấu tại đội tuyển quốc gia, bất chấp thỏa thuận giữa LĐBĐ Hà Lan (KNVB) với nhà sản xuất. Tại World Cup, sự bất đồng hợp đồng quảng cáo thương hiệu giữa Cruyff và giới chức bóng đá Hà Lan đã được giải quyết sơ bộ theo phương án cáo đấu của Cruyff sẽ bỏ bới 1 dòng kẻ.
Rất lâu sau này, trong tự truyện của mình, Cruyff lý giải: “KNVB ký hợp đồng với Adidas nhưng đâu có thông báo cho các tuyển thủ. Họ nghĩ họ không cần thông báo vì áo đấu là của họ. “Nhưng cái đầu nhô ra khỏi cái áo là của tôi”, tôi đã nói với họ như thế.
Cơn lốc màu da cam tại World Cup 1974
Trở lại với trận đấu mở màn chiến dịch World Cup, Cruyff là mục tiêu của những đòn triệt hạ từ phía Uruguay. Dù vậy, Cruyff vẫn lướt đi trên sân như chú thiên nga kiêu kỳ còn Hà Lan đánh bại đội bóng từng 2 lần vô địch thế giới bằng đấu pháp Total Football biến ảo kinh hồn. 4 ngày sau, Hà Lan bị Thụy Điển cầm hòa không bàn thắng, nhưng tâm điểm chú ý dồn hết vào pha xử lý Cruyff Turn kinh điển của Cruyff.
“Có những xung lực nảy sinh từ sự am tường kỹ chiến thuật để tạo nên pha xử lý tuyệt vời từ đôi chân, cho dù chỉ là ý tưởng lóe qua trong trí óc”, huyền thoại của bóng đá Hà Lan lý giải. “Thay vì khiến đối phương trở nên ngớ ngẩn, tôi luôn sử dụng những chiêu thức như vậy vì đó là giải pháp tốt nhất cho tình huống”.
Trong khi đó, mỗi khi nhớ lại pha bóng, nạn nhân Olsson vẫn chưa khỏi bàng hoàng: “Tôi không hiểu ông ấy làm điều đó bằng cách nào. Bây giờ mỗi khi xem lại băng ghi hình, tôi đều có cảm giác sắp lấy được bóng. Tôi chắc chắn sẽ giành được bóng, nhưng mọi lần ông ấy đều khiến tôi bất ngờ”.
Đến trận đấu cuối cùng gặp Bulgaria, Hà Lan giành chiến thắng 4-1 trước đối thủ gồm nhiều thành viên CSKA Sofia, đội bóng đã chấm dứt 3 năm thống trị C1 của Ajax chỉ 1 tháng trước. Sự khác biệt giữa Ajax và đội tuyển Hà Lan chỉ là Johan Cruyff.
Hà Lan tiến bước vào giai đoạn vòng bảng thứ hai và dễ dàng đoạt ngôi đầu bảng bằng những chiến thắng giòn giã trước Argentina, Brazil và Đông Đức. Thứ bóng đá của đội bóng xứ sở cối xay gió được ví với cơn lốc màu da cam cuốn phăng mọi đối thủ, làm say lòng người hâm mộ trên cầu trường lẫn qua truyền hình. Dàn giao hưởng với nhạc trưởng Johan Cruyff càng lúc càng thăng hoa để đem đến những màn trình diễn mãn nhãn.
Jorge Valdano, cựu cầu thủ Real Madrid và đội tuyển Argentina, phải kinh ngạc thốt lên: “Đời tôi chưa bao giờ chứng kiến cầu thủ nào áp đặt lên trận đấu như Cruyff. Ông ấy là chủ nhân của trận đấu, hơn cả trọng tài hay người hâm mộ. Cách ông ấy nắm bắt diễn biến trên sân mới tuyệt hảo làm sao. Dường như Cruyff vừa làm cầu thủ, HLV và cả trọng tài”.
Cái kết dở dang vì khinh địch
Hành trình chinh phục cúp vàng của đội tuyển Hà Lan chỉ còn trận chung kết với chủ nhà Tây Đức. Cruyff và các đồng đội đã chơi quá hay, quá hấp dẫn, đặc biệt trong chiến thắng 2-0 trước ĐKVĐ Brazil. Vì vậy sự tự tin trở nên hơi quá, các cầu thủ Hà Lan bắt đầu tự mãn và kiêu ngạo.
Trong một tình huống bất thường, HLV Michels phải bay về Barcelona để dẫn dắt Barca thi đấu trận chung kết Cúp Nhà Vua. Đám học trò, đặc biệt là đầu lĩnh như chú ngựa bất kham Johan Cruyff không còn ai ghì cương. Đối với “số 14”, việc LĐBĐ Hà Lan thiết quân luật bằng cách không cho cầu thủ tiếp xúc với vợ và bạn gái là hành động vô nhân đạo.
Cuộc sống ở Waldhotel Krautkramer, nơi ĐT Hà Lan đóng quân trở nên thật nhàm chán. Và nhân cơ hội Michels vắng mặt, Cruyff và các đồng đội đã tổ chức một bữa tiệc bê bối khét tiếng để giải trí. Ban nhạc The Cats được mời đến khách sạn biểu diễn. Nhạc được bật ầm ĩ đến 2h sáng với rượu, xì gà và đàn bà. Chưa dừng lại, Cruyff và một số cầu thủ cởi hết áo quần nhảy xuống hồ bơi hoan lạc.
Hôm sau, trên mặt báo xuất hiện dòng tít: Cruyff, sâm panh, những phụ nữ khỏa thân và phút giây hoan lạc trong hồ bơi. Người nhạc trưởng của đội tuyển Hà Lan phải dành hàng giờ đồng hồ để điện thoại trần tình với vợ. Cruyff luôn miệng phủ nhận vụ việc còn HLV Michels cũng lên tiếng bảo vệ học trò bằng cách cáo buộc đây là chiến dịch bôi nhọ của truyền thông nước chủ nhà trước trận chung kết.
Và rồi trận chung kết cũng đến vào ngày 7/7 trên sân Olympic ở Munich.
Đối với người Hà Lan, sự chiếm đóng của phát xít Đức trong Thế chiến thứ hai là vết thương hằn sâu khó liền miệng. Van Hanegem, tiền vệ đội bóng áo cam, có bố, chị gái và 2 anh trái thiệt mạng trong chiến sự. Người Hà Lan khát khao đánh bại người Đức. Cho dù vậy, việc được đánh giá cao hơn hẳn trước trận chung kết khiến Cruyff và các đồng đội trở nên tự mãn.
“Chúng tôi nhìn thấy điều đó trong mắt họ”, Bernd Holzenbein, tiền đạo của đội tuyển Tây Đức nhớ lại. “Thái độ của họ với chúng tôi là: “Hôm nay chúng mày muốn thua bao nhiêu bàn hả?”. Trong khi chờ đợi vào sân, tôi cố chào họ bằng ánh mắt nhưng họ khiến chúng tôi cảm thấy quá nhỏ bé”.
Vì vụ bê bới “pool party”, Cruyff mất ngủ trước đêm chung kết. Ông ngồi đốt thuốc trong phòng. Cho dù vậy ngay sau tiếng còi khai cuộc, Cruyff đã cho thấy đẳng cấp của ông và Total Football. Khi đội tuyển Tây Đức chưa ai chạm bóng, Hà Lan đã được hưởng phạt đền do “thánh Johan” mang về. Neeskens, Johan đệ nhị mở tỷ số trên chấm 11m. Quá dễ dàng.
Các cầu thủ áo cam bắt đầu phô diễn sự vượt trội bằng những tình huống vờn đối phương trên sân. Trong khi đó, Tây Đức cho dù thua kém về kỹ chiến thuật và lại còn bị dẫn bàn từ sớm nhưng thật sự lì lợm và bản lĩnh. Đội chủ nhà quân bình tỷ số nhờ Paul Breitner và dần chiếm lĩnh thế trận.
Cruyff vẫn là ngôi sao sáng nhất trên sân. Ông là “số 9 ảo” từ rất lâu trước khi khái niệm này ra đời. Ông có mặt trên khắp mặt sân: lùi sâu như tiền vệ kiến thiến, lao vào vòng cấm như trung phong, dạt biên như tiền vệ cánh. Ông tạo nhiều khoảng trống và cơ hội, liên tục rê bóng qua đối thủ.
Nhưng như chính Cruyff thừa nhận: “Chung kết World Cup 1974 là ví dụ kinh điển cho sự tự tin thái qua. Khi đã vượt quá ngưỡng, mọi thứ ngoài tầm kiểm soát. Trong suốt trận đấu, mọi cầu thủ đều trật nhịp, không quá sớm lại quá muộn. Không bao giờ chuẩn nhịp. Đôi khi bạn có thể thua một trận đấu vì tâm lý chứ không phải trình độ”.
Hà Lan chật vật giành lại quyền kiểm soát trong khi nhạc trưởng Cruyff bị kéo ra xa khung thành và kèm chặt bởi những cầu thủ áo trắng. Nội bộ các cầu thủ áo cam cũng nảy sinh lục đục. Và bàn thắng đưa Tây Đức vượt lên dẫn trước của Gerd Muller khiến mọi chuyện càng trở nên tồi tệ. Một Cruyff kiệt quệ về tinh thần lẫn thể chất không thể làm bùng lên ngọn lửa cho chính mình và đồng đội. “Khi tất cả kết thúc, tất nhiên, có cảm giác thất vọng lớn lao”, Cruyff nhớ lại. “Bạn biết bạn là người giỏi nhất thế giới nhưng bạn đã không vô địch!”.
Dù vậy, Cruyff và đội tuyển Hà Lan vẫn mãi mãi đi vào lịch sử vì tạo ra cuộc cách mạng vĩ đại nhất trong lịch sử chiến thuật bóng đá. Di sản ấy tạo ảnh hưởng rất lâu về sau, lâu hơn cả năm tháng chơi bóng hay làm HLV sau này của thành Johan. Một di sản vĩnh cửu.
