Vụ án này khởi đầu từ vở tuồng "Quần tiên hiến thọ" của hai tác giả: Minh Mạng và Nguyễn Bá Nghi. Người phê bình tác phẩm là Vương Hữu Quang.
Năm Minh Mạng thứ 21, nhân dịp mừng thọ 50 tuổi, nhà vua sai Nguyễn Bá Nghi chắp bút viết vở tuồng "Quần tiên hiến thọ" theo câu tứ và hướng dẫn của vua Minh Mạng. Lễ mừng thọ lại tiến hành vào tiết tháng 3, tháng 4 âm lịch, trời mưa dầm.
Các quan chức đầu tỉnh khắp cả nước đều về kinh chúc thọ nhà vua. Vương Hữu Quang thuộc diện quan chức cao cấp của một tỉnh ở Nam Kỳ được cử đứng ra tế lễ cầu tạnh mưa để cho lễ chúc thọ nhà vua được cử hành tốt đẹp.
Rủi thay! Cầu mãi mà mưa không tạnh, lại thấy sức khỏe nhà vua quá ư ọp ẹp nên Vương Hữu Quang kết luận: Do nhà vua làm vở tuồng "Quần tiên hiến thọ" động chạm đến thần minh, trời đất, khiến cho trời đất thần minh quở phạt, cầu tạnh mà mưa không tạnh, chúc thọ mà người không thọ".
Giận dữ với nhận định này, vua Minh Mạng quyết định xử tội Vương Hữu Quang. Và đây là năm chỉ dụ của vua Minh Mạng về vụ án kỳ quặc này: Dụ thứ nhất ngày 11 tháng 3 năm vua Minh Mạng thứ 21: "Theo lời tâu của Vương Hữu Quang cùng chỉ dụ của trẫm, tưởng đình thần đều đã rõ.
Nay nếu xử nhẹ, hoặc tha, giao đình thần hội đồng với quan viên các tỉnh có mặt ở kinh nghị xử rồi tâu lên cho sáng lẽ công luận"; Dụ thứ hai: "Đình nghị xử lưu, xử trảm Vương Hữu Quang là đáng tội. Không thể để y còn mang đai đội mão ung dung ra vào. Hạ lệnh cách chức hạ ngục"; Dụ thứ ba ngày 8 tháng 4 năm Minh Mạng thứ 21: "Vương Hữu Quang cầu tạnh mưa không linh ứng lại đổ lỗi cho trẫm.
Thấy người trẫm không khỏe dám ngỏ lời bất đạo rằng trẫm đắc tội với trời đất, thần minh, sao ăn nói bậy bạ vậy? Vả chăng vở tuồng "Quần tiên hiến thọ" là do tên thuộc viên nội các Nguyễn Bá Nghi viết, trong đó trẫm có chỉ bảo đôi điều... có gì mà khinh lờn thần linh, động chạm trời đất?... tai nghe dựng đứng tóc gáy.
Vua Minh Mạng.
Lúc truyền cho Vương Hữu Quang phúc tấu thì y cũng nhận lời chịu tội. Các đại thần trong triều ngoài quận đều yêu cầu cách chức trị tội mà lòng trẫm chưa nỡ. Đến khi giao cho đình thần hội đồng với Đốc, Phủ, Bố, án các tỉnh nghị xử đều kết tội xử trảm, xử lưu.
Riêng Phan Thanh Giản trong hai tập tấu của viện Cơ mật không chịu ký. Bùi Ngọc Quỵ cũng chưa ký. Nguyễn Công Trứ và Doãn Uẩn trong tập tấu của đình thần thì có ký, nay các người này lại cùng nhau làm bản tấu riêng xin xử nhẹ (giáng hai cấp lưu). Sao trước sau dụng tâm gian xảo đến thế? Vậy truyền cho Phan Thanh Giản, Nguyễn Công Trứ, Bùi Ngọc Quỵ và Doãn Uẩn đều phải tấu riêng thật rõ ràng sẽ xuống chỉ sau".
Sau khi bốn "bị can" trên tâu lại rõ ràng, ông nào cũng nói rằng do sự dại dột nhất thời, kiến thức hẹp hòi chứ không dám có lòng bè phái thì ngày 13 tháng 4 năm Minh Mạng thứ 21, nhà vua ra chỉ dụ thứ tư có đoạn viết: "Nay xét đã không phải là bè phái thì cũng nguyên tình được. Nhưng ở đây cũng cần phân biệt: Phan Thanh Giản và Vương Hữu Quang là người Nam kỳ, quen biết nhau đã lâu, không khỏi vị tình, nên giáng một cấp, điều dụng đi nơi khác. Nguyễn Công Trứ, Doãn Uẩn, Bùi Ngọc Quỵ bất quá chỉ là phụ họa theo mà thôi, ba người ấy đều giáng một cấp lưu...".
Dụ thứ năm ngày 29 tháng 4 năm Minh Mạng thứ 21: "Vương Hữu Quang phạm tội dù trăm miệng cũng không chối cãi được. Các quan đều nghị xử tử, xử lưu là đáng tội rồi. Nhưng nghĩ lại, vì một lời nói sai mà xử đến tội nặng đối với người dân thần, lòng trẫm có thể bất nhẫn.
Vả lại Vương Hữu Quang làm việc coi cũng được, duy tính khí điên rồ nóng nảy, không suy nghĩ kỹ đến nỗi mang tội. Qua giam cầm lần này có thể nhân đó mà thành tài ngày sau còn dùng được. Hơn nữa, năm nay là năm khánh điển, không một tên dân nào mà không được đội ơn nước, phương chi y cũng là một quan to. Vậy đối với Vương Hữu Quang gia ân cải án giáng cấp cho làm tư vụ Bộ công để đới công chuộc tội".
Luật nay: Trọng chứng hơn trọng cung
Vở tuồng "Quần tiên hiến thọ" do Nguyễn Bá Nghi chấp bút giờ đây không ai biết tường tận chi tiết. Chúng ta chỉ căn cứ vào lời thanh minh đơn phương của vua Minh Mạng và lời phê bình ngắn gọn của Vương Hữu Quang (cũng do vua Minh Mạng nói lại).
Là một quan viên cao cấp từ tỉnh ngoài về, chắc Vương Hữu Quang được mời xem diễn tập, hoặc phúc khảo vở trước khi hành lễ mừng thọ, cho nên ông mới biết nội dung vở tuồng để mà phê bình: "khinh lớn thần minh, động chạm trời đất". Chỉ có điều là, Vương Hữu Quang vừa dũng cảm (dám phê bình tác phẩm của vua một cách thẳng thừng) vừa ngây thơ vừa dại dột để rồi cam chịu tội.
Thực ra, lời phê bình của Vương Hữu Quang chẳng qua là lời nói vụng trộm, tại sao lọt đến tai vua Minh Mạng, khiến nhà vua phải dựng tóc gáy? Ắt hẳn có kẻ tọc mạch. Nhưng giá thử lúc vua Minh Mạng chất vấn, Vương Hữu Quang chối phăng thì đã sao? Đằng này Vương Hữu Quang đã nói thì nhận. Dù sao hành động ấy cũng đáng khen Vương Hữu Quang là người có dũng khí, và dũng khí ấy đã trở thành vụ án mà suýt nữa ông phải lãnh tội chết.
Vụ án này không chỉ có chánh phẩm là Vương Hữu Quang mà còn liên đới đến bốn người nữa vô cớ mà phải tội: Phan Thanh Giản, Bùi Ngọc Quỵ (can tội vì không đồng tình với việc luận tội của đa số đình thần và trấn thần); Nguyễn Công Trứ và Doãn Uẩn (can tội vì sự thay đổi ý kiến). Còn đám đình thần và trấn thần khác thì hùa nhau kết tội người phê bình thật nặng để đẹp lòng vua, điều này cũng dễ hiểu, vì không có dịp nào tốt hơn để họ chứng tỏ rằng mình hết lòng hết sức phụng sự nhà vua.
Về phía nhà vua, bằng thái độ xem đi xét lại vụ này qua năm chỉ dụ, kể cả thủ đoạn giơ cao đánh khẽ cũng để tỏ ra rất dân chủ, rất độ lượng trong việc này.
Ngày nay, chiếu theo khoản 2, Điều 121 Bộ luật Hình sự năm 1999 Vương Hữu Quang sẽ có thể bị xử lý về tội làm nhục người khác với khung hình phạt từ 1 đến 3 năm tù. Ngoài ra, trường hợp của Vương Hữu Quang cũng có thể truy cứu về tội vu khống theo khoản 2, Điều 122 Bộ luật Hình sự với mức án từ 1 năm đến 7 năm tù.
Nếu xem xét ở mức độ nghiêm trọng hơn, Vương Hữu Quang cũng có thể bị kết tội chống phá nhà nước theo Điều 88 Bộ luật Hình sự với mức án từ 3 năm đến 12 năm tù. Tuy nhiên, nếu xử lý về tội danh này cần phải làm rõ động cơ, mục đích và phương thức thực hiện của Vương Hữu Quang.
Nếu như việc phê bình của Vương Hữu Quang có mục đích xuyên tạc, phỉ báng hay phao tin bịa đặt gây hoang mang trong nhân dân về người lãnh đạo cao nhất đất nước thì việc luận tội theo điều khoản này hoàn toàn khó tránh. Nhưng nếu, đó chỉ là lời góp ý mang tính xây dựng hay chỉ là lời nói vui trong một ngữ cảnh khác thì rất cần được xem xét bỏ qua.
Thực tế, trong quá trình xét xử hiện nay, tòa án luôn đặt ra việc "trọng chứng hơn trọng cung". Vì thế, khi ra bản án kết tội ai đó, tòa án phải căn cứ vào những bằng chứng vững chắc. Và nếu Vương Hữu Quang bị kết tội thì Phan Thanh Giản, Bùi Ngọc Quỵ, Nguyễn Công Trứ và Doãn Uẩn cũng có thể bị khởi tố theo Điều 313 Bộ luật Hình sự về tội che giấu tội phạm với mức phạt cải tạo không giam giữ đến ba năm, hoặc phạt tù từ 6 tháng đến 5 năm.
Vương Trần
