Tượng anh hùng Ukraine Bohdan Khmelnitskiy ở Kiev.
Giữa quảng trường trước Nhà thờ Thánh Sophia tại Kiev, tượng đài Bohdan Khmelnitskiy cưỡi ngựa, tay giương cao thanh kiếm, là một trong những biểu tượng nổi bật nhất về lòng yêu nước của người Ukraine. Ông được xem là một trong những vị cha già lập quốc. Tên ông được đặt cho thành phố Khmelnitskiy, và chân dung ông xuất hiện trên tờ tiền 5 hryvnia.
Khắp Ukraine, nhiều công viên, đường phố và quảng trường mang tên ông. Nhưng sau ánh hào quang ấy là một di sản lịch sử vừa rực rỡ, vừa đầy tranh cãi.
Bối cảnh lịch sử
Sau khi vương quốc Kievan Rus – nhà nước cổ của người Slav (tiền đề thân của Nga, Belarus, Ukraine ngày nay) – tan rã vì các cuộc xâm lược của đế chế Mông Cổ, khoảng trống quyền lực ở vùng đồng bằng sông Dnipro nhanh chóng bị các thế lực ngoại bang lấp đầy.
Liên bang Ba Lan–Litva (tồn tại từ 1569 – 1795) mở rộng về phía đông nam, áp đặt hệ thống phong kiến lên tầng lớp nông dân Chính thống giáo bản địa ở Ukraine – gọi là người Ruthenian. Những người này không chỉ bị buộc phải làm nông nô mà còn bị gạt khỏi đời sống chính trị – xã hội bởi sự thống trị của giới quý tộc Công giáo Ba Lan. Các giáo sĩ Chính thống giáo không được công nhận chính thức, và mọi nỗ lực duy trì bản sắc dân tộc đều bị đàn áp.
Trong khi đó, nước Nga (hay khi đó là Đại công quốc Moscow) là một thế lực đang lên, nhưng còn yếu thế hơn so với Liên bang Ba Lan–Litva. Nga cũng tự coi mình là người thừa kế của vương quốc Kievan Rus và là trung tâm bảo vệ đức tin Chính thống giáo sau khi đế quốc Byzantine sụp đổ vào năm 1453.
Vào năm 1480, Nga chính thức thoát ách đô hộ của Mông Cổ và bước vào thời kỳ phục hồi. Moscow bắt đầu theo dõi tình hình ở Ukraine, nơi khi đó do Đại công quốc Litva kiểm soát trước khi thành lập Liên bang Ba Lan–Litva.
Giới cầm quyền Nga giai đoạn này coi vùng đất Ukraine cùng theo Chính thống giáo là “anh em bị lạc lối”, cần được giải thoát khỏi ách cai trị của ngoại bang. Tuy chưa đủ sức can thiệp trực diện, nhưng Nga luôn tìm cơ hội mở rộng ảnh hưởng.
Trong bối cảnh bị áp bức về cả tôn giáo, chính trị lẫn kinh tế, những người Ruthenian sống ở Ukraine dần trở thành lực lượng kháng cự mạnh mẽ. Chính từ trong dòng chảy ấy, Bohdan Khmelnitskiy nổi lên, đại diện cho khát vọng thoát ly và xác lập một bản sắc Ukraine riêng biệt.
Cuộc nổi dậy định hình bản sắc Ukraine
Hình tượng anh hùng Ukraine Bohdan Khmelnitskiy.
Bohdan Khmelnitskiy sinh năm 1595 tại làng Subotiv (nay thuộc Ukraine), trong một gia đình điền chủ nhỏ. Thời điểm đó, phần lớn Ukraine nằm dưới quyền cai trị của Liên bang Ba Lan–Litva. Người nông dân Ukraine theo Chính thống giáo bị coi rẻ, không có quyền đại diện chính trị, sống kiếp nông nô trong một quốc gia Công giáo.
Sau mâu thuẫn cá nhân với viên chức địa phương Daniel Czaplinski, có thể vì đất đai hoặc vì vợ ông, Khmelnitskiy mất tài sản, con trai bị đánh đập đến chết. Ông khiếu kiện nhưng không được xét xử.
Từ bi kịch cá nhân, ông bắt đầu vận động giới thủ lĩnh Cossack (Cô-dắc) – một tầng lớp chiến binh bán du mục sinh sống tại vùng biên giới phía nam của Ba Lan–Litva và Nga – nổi dậy. Cossack phần lớn là hậu duệ của nông dân Ukraine trốn khỏi ách nô lệ, sống tự do ngoài vòng kiểm soát của các chính quyền trung ương. Họ tổ chức thành các cộng đồng tự trị, giỏi cưỡi ngựa, bắn súng và chiến đấu.
Năm 1647, ông cùng một nhóm nhỏ chiến binh Cossack đánh tan một đồn binh Ba Lan–Litva tại miền nam Ukraine. Năm sau, ông được bầu làm hetman – danh hiệu quân sự cao nhất.
Cuộc nổi dậy nhanh chóng lan rộng. Với sự hỗ trợ từ quân đội Hãn quốc Krym (tồn tại từ 1441 – 1783), Khmelnitskiy chiếm được thành Kiev, Chernihiv, Lviv và nhiều thành phố lớn. Đỉnh điểm là trận Zboriv, nơi liên quân Ukraine–Krym đánh bại đội quân 25.000 người của Liên bang Ba Lan–Litva. Hiệp ước Zboriv được ký kết, nhà nước Ukraine dù chưa vươn tới quy mô như ngày nay, có thể nói đã chính thức được hình thành dưới sự lãnh đạo của Khmelnitskiy.
Giao kèo định mệnh với Moscow
Bohdan Khmelnitskiy được chào đón ở Kiev vào năm 1649.
Sau một thất bại nặng nề tại trận Berestechko năm 1651, quân Ukraine suy sụp còn đồng minh Krym quay lưng. Trong thế yếu, Khmelnitskiy quyết định tìm kiếm sự bảo trợ từ Moscow – thế lực đang lên lúc này và cùng theo Chính thống giáo.
Năm 1654, Khmelnitskiy cùng giới quý tộc Cossack tuyên thệ trung thành với Sa hoàng Nga Alexei Mikhailovich (trị vì 1645–1676). Sự kiện này đánh dấu việc Hetmanate Cossack — vùng lãnh thổ do Khmelnitskiy kiểm soát ở Ukraine — được đặt dưới sự bảo hộ của Sa hoàng, với quy chế tự trị rộng rãi trong khuôn khổ nhà nước Nga.
Các nhà sử học hiện đại cho đến nay vẫn chưa đi đến thống nhất trong việc giải thích ý định của Sa hoàng Nga và Khmelnitskiy khi ký kết thỏa thuận này. Hiệp ước hợp pháp hóa các yêu sách của Nga đối với các vùng lãnh thổ trước đây từng thuộc vương quốc Kievan Rus và củng cố ảnh hưởng của Sa hoàng trong khu vực. Ở phía bên kia, Khmelnitskiy cần hiệp ước để Ukraine có được sự bảo vệ và hỗ trợ từ một thế lực Chính thống giáo thân thiện.
Sau sự kiện năm 1654, cục diện khu vực thay đổi đáng kể. Nga chính thức bảo trợ cho Ukraine, còn Hãn quốc Krym – đồng minh cũ của Khmelnitskiy – quay sang ủng hộ Ba Lan-Litva. Hãn quốc Krym mở các cuộc tấn công vào lãnh thổ Ukraine, khiến nhiều vùng bị tàn phá và dân chúng sơ tán.
Để đáp trả, quân Khmelnitskiy – phối hợp với quân Nga – phản công mạnh mẽ. Trong lúc đó, Thụy Điển cũng nhảy vào cuộc chiến, làm tình hình thêm hỗn loạn. Đế quốc Nga không hài lòng vì Thụy Điển chiếm trước các vùng đất mà họ nhắm tới và mở mặt trận mới với Thụy Điển.
Căng thẳng giữa Khmelnitskiy và Sa hoàng Nga lúc này gia tăng. Ông tức giận khi Nga tự ý ký hiệp định riêng với Ba Lan-Litva, gây chiến với Thụy Điển mà không thông báo cho ông, đồng thời ngày càng can thiệp sâu vào công việc nội bộ của vùng đất Ukraine do ông cai trị.
Lãnh thổ do Bohdan Khmelnitskiy kiểm soát sau cuộc khởi nghĩa chống lại liên bang Ba Lan - Litva.
Dù đang lâm bệnh nặng, ông vẫn tiếp tục tự mình thực hiện các hoạt động ngoại giao. Ngày 22/7/1657, Khmelnitskiy bị đột quỵ sau một cuộc tiếp kiến với đại diện Sa hoàng Nga. Ông qua đời vào sáng sớm ngày 27/7 ở tuổi 62. Ông được chôn cất tại quê nhà Subotiv (nay thuộc Ukraine). Năm 1664, khi quân Ba Lan chiếm lại Subotiv, có tài liệu cho rằng viên tướng Ba Lan Stefan Czarniecki đã cho khai quật và xúc phạm thi thể của Khmelnitskiy và con trai ông – dù điều này vẫn còn gây tranh cãi.
Năm 1667, 10 năm sau khi Khmelnitskiy qua đời, Nga và Liên bang Ba Lan–Litva ký Hiệp ước Andrusovo, đánh dấu sự kết thúc tạm thời của chuỗi giao tranh đẫm máu kéo dài hàng thập kỷ. Lãnh thổ Ukraine lúc đó bị chia làm hai phần: tả ngạn sông Dnipro (phía đông) thuộc Nga và hữu ngạn (phía tây) thuộc Liên bang Ba Lan–Litva.
Điều đáng chú ý là Sa hoàng Nga khi đó không buộc đối phương trả lại hài cốt Khmelnitskiy.
Biểu tượng chính trị qua các thời đại
Trong thời kỳ đế quốc Nga, Khmelnitskiy được tôn vinh như biểu tượng cho sự gắn kết giữa Nga và Ukraine. Bức tượng Khmelnitskiy ngồi trên lưng ngựa tại Kiev được khởi công từ năm 1863 và hoàn thành năm 1888.
Vào thời Liên Xô, ông tiếp tục được ca ngợi. Năm 1954, nhân kỷ niệm 300 năm hiệp ước Pereyaslavl, lãnh đạo Liên Xô Nikita Khrushchev quyết định chuyển giao bán đảo Crimea cho Ukraine, đồng thời đổi tên thành phố Proskuriv thành Khmelnitskiy – như một lời tri ân.
Ngày nay, phần lớn người Ukraine vẫn xem Bohdan Khmelnitskiy là anh hùng dân tộc. Khảo sát năm 2018 cho thấy 73% dân chúng có cái nhìn tích cực về ông. Tổng thống Ukraine Viktor Yushchenko (giai đoạn 2005 – 2010), từng tuyên thệ nhậm chức với cây quyền trượng của Khmelnitskiy.
Tuy nhiên, tại miền tây Ukraine – nơi có nhiều người theo Công giáo và có di sản gắn với Liên bang Ba Lan–Litva – Khmelnitskiy bị xem là kẻ phản bội.
Dù vậy, vai trò và vị thế của Khmelnitskiy vẫn luôn được xem trọng ở Ukraine. Trong bối cảnh Ukraine đang tìm kiếm những hình tượng lịch sử để đoàn kết quốc gia, Khmelnitskiy – với tất cả những hào quang và tranh cãi – vẫn là cái tên được nhắc đến như biểu tượng cho khát vọng độc lập.
Đăng Nguyễn - Tổng hợp
