Ðổi mới bắt đầu từ đâu?
Trước Đổi mới, Việt Nam vận hành nền kinh tế theo mô hình kế hoạch hóa tập trung cao độ. Vai trò và quyền lực của Ủy ban Kế hoạch Nhà nước rất lớn. Hình mẫu công tác kế hoạch được bê nguyên từ Liên Xô, từ tổ chức bộ máy cho đến phương pháp kế hoạch hóa đều được giao theo chỉ tiêu pháp lệnh.
Chính vì cách vận hành như vậy cùng với nhiều yếu tố khách quan đã khiến nền kinh tế Việt Nam ngày càng khủng hoảng, lạm phát phi mã, đời sống nhân dân hết sức khó khăn, nhất là kể từ sau cuộc điều chỉnh giá - lương - tiền năm 1985. Tình hình đó đòi hỏi một sự thay đổi mang tính căn bản.
Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI đã dũng cảm lựa chọn con đường đổi mới với tinh thần "Đổi mới hay là chết". Từ đây, một sự thay đổi lớn về tư duy kinh tế từng bước được xác lập để hình thành đường lối phát triển mới.
Đặc biệt, từ cuối năm 1989, toàn bộ hệ thống xã hội chủ nghĩa Đông Âu sụp đổ. Liên Xô cũng rơi vào tình trạng rạn nứt trầm trọng để rồi tháng 8/1991 thì tan rã. Những sự kiện đó đã làm cho không ít người lo lắng, thậm chí hoang mang, dao động. "Chỗ dựa vững chắc cho Việt Nam" như trước đây ta vẫn thường nói đã biến mất. Nhiều người lo rằng, sự sụp đổ sẽ lan tới Việt Nam, có người vội chạy trước.
Nhưng như người Việt Nam vẫn nói: "Trong cái rủi có cái may". Thực sự đây là vận may mới, vận may lớn cho ta, vận may cho sự thay đổi, cho sự nghiệp đổi mới thực sự nền kinh tế. Tất cả các nguồn lực quan trọng trước đây từ khối các nước xã hội chủ nghĩa không còn, buộc chúng ta phải có quyết sách mới, táo bạo hơn, mạnh dạn hơn, đổi mới quyết liệt hơn nữa để phát triển. Việt Nam không còn lựa chọn nào khác, phải tự đứng lên trên đôi chân của chính mình, tự mình bước đi.
Đại hội lần thứ VI của Đảng đã dũng cảm lựa chọn con đường đổi mới với tinh thần "Đổi mới hay là chết".
Ngày nay khi nhìn lại công cuộc Đổi mới chúng ta có thể thấy những nét khá rõ ràng, nhưng thực chất đó là quá trình "dò đá tìm đường" và được thực hiện thận trọng từng bước một. Quá trình Đổi mới được bắt đầu từ Đại hội VI năm 1986 với việc phá bỏ nền kinh tế kế hoạch, tập trung quan liêu và đặt vấn đề thay đổi cơ chế, từng bước mở cửa thị trường. Qua các kỳ đại hội tiếp theo, những vấn đề của đổi mới kinh tế dần phát sinh và được nhận thức đầy đủ hơn từ đó chính sách của ta cũng điều chỉnh để đáp ứng sự thay đổi tất yếu của nền kinh tế.
Nếu nhìn lại chặng đường gần 40 năm Đổi mới vừa qua và nói về những khó khăn mà công cuộc cải cách và phát triển của Việt Nam, thì phải nói đến trước hết là sự thay đổi về tư duy. Ngay trong nội bộ Đảng, Nhà nước có những người đổi mới, nhưng cũng có những người không chịu đổi mới, cố bám víu vào những cơ chế cũ kỹ. Trong những năm đầu Đổi mới, thường xuyên có những ý kiến cho rằng, chúng ta đang chệch hướng xã hội chủ nghĩa.
Rồi là sự tranh cãi từ cả góc độ lý luận và thực tiễn về những vấn đề phát sinh trong nền kinh tế mới. Bản chất của nền kinh tế mới là gì? Nhìn nhận thế nào về sự hình thành của "giới chủ" mới? Đảng viên có được làm kinh tế không? Hàng loạt câu hỏi phát sinh khiến cho ngay trong nội bộ Đảng cũng đã chứng kiến các cuộc đấu tranh, tự đấu tranh và chuyển biến về tư duy vô cùng đặc biệt nhất là của những nhà lãnh đạo.
Có thể nói, sự đi lên của đất nước, vượt qua bao thử thách khắc nghiệt những năm đó bắt nguồn từ lãnh đạo Đảng, Nhà nước đã lắng nghe, tổng kết những sáng tạo của quần chúng như cơ chế khoán trong nông nghiệp và phong trào "xé rào" trong doanh nghiệp nhà nước.
Và đặc biệt, công cuộc đổi mới về tư duy và cách làm kinh tế đã không thể thành công như ngày hôm nay nếu như không có một thế hệ lãnh đạo quyết liệt, đổi mới như thế. Những nhà lãnh đạo đất nước ngày ấy đã thực hiện đúng phương châm "nhìn thẳng vào sự thật, làm rõ sự thật, nói đúng sự thật" để hành động vì sự phát triển của đất nước.
Sự trưởng thành vượt bậc của kinh tế tư nhân
Nói về những thành công của công cuộc cải cách và phát triển của Việt Nam, thì phải nói đến sự phát triển mạnh mẽ của khu vực kinh tế tư nhân trong quy mô tổng thể nền kinh tế. Từ sau Đổi mới, vượt qua những khác biệt, dè dặt ban đầu và thậm chí cả những ý kiế chưa đồng nhất trong nội bộ, Đảng đã từng bước khẳng định và nâng tầm quan điểm coi kinh tế tư nhân không chỉ là bộ phận tất yếu của nền kinh tế nhiều thành phần mà còn là một trong những động lực quan trọng thúc đẩy phát triển đất nước trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế.
Đặc biệt, Đại hội X của Đảng tháng 4/2006 đã đánh dấu một bước đổi mới mang tính đột phá mạnh mẽ của Đảng trong tư duy phát triển kinh tế tư nhân, mở đường cho sự phát triển lâu dài. Xóa bỏ được quan niệm cố hữu: chủ nghĩa xã hội thì phải có chế độ công hữu về tư liệu sản xuất. Xác định vai trò động lực của kinh tế tư nhân và vai trò của đảng viên trong việc phát triển kinh tế tư nhân.
Cụ thể hóa quan điểm, đường lối của Đảng, nhiều đạo luật quan trọng đã được ra đời như Luật Đầu tư nước ngoài tại Việt Nam năm 1987, Luật Đầu tư, Luật Đầu tư sửa đổi; Luật Khuyến khích đầu tư trong nước (1994); Luật Đấu thầu; Luật Hợp tác xã… Đặc biệt, Luật Doanh nghiệp năm 1999, sau này là Luật Doanh nghiệp năm 2005 và Luật Doanh nghiệp sửa đổi năm 2014, Luật Đầu tư năm 2014 đã tạo bước ngoặt quan trọng trong thu hút đầu tư, huy động nguồn lực trong và ngoài nước cho phát triển kinh tế - xã hội; tạo tiền đề quan trọng để phát triển doanh nghiệp, đội ngũ doanh nhân Việt Nam ngày càng lớn mạnh, trở thành động lực nâng cao tính cạnh tranh, tự chủ của nền kinh tế.
Sau 40 năm đổi mới, từ một nước nghèo nàn, lạc hậu, trình độ thấp, bị bao vây, cấm vận, Việt Nam đã trở thành nước đang phát triển, có thu nhập trung bình, hội nhập quốc tế sâu rộng, phát huy vai trò tích cực tại nhiều tổ chức, diễn đàn đa phương quan trọng.
Hiện nay kinh tế tư nhân đóng góp khoảng 50% GDP, hơn 30% tổng thu ngân sách nhà nước, trở thành khu vực tạo nhiều việc làm nhất trong nền kinh tế, góp phần quan trọng thực hiện xóa đói giảm nghèo từ nông thôn đến thành thị.
Kinh tế tư nhân sẽ còn tiếp tục phát triển hơn nữa trong giai đoạn tới, vận dụng khoa học - công nghệ, nâng cao năng lực cạnh tranh, tính năng động và sáng tạo của nền kinh tế trong quá trình hội nhập vào nền kinh tế khu vực và thế giới.
Tôi vẫn nhớ, năm 1993, khi có cơ hội gặp Thủ tướng Singapore Lý Quang Diệu để nói về tình hình kinh tế Việt Nam, ông ấy đã nói: "Bao giờ mà các nhà đầu tư từ Hoa Kỳ, Tây Âu, Nhật Bản giữ vị trí là nhà đầu tư hàng đầu ở Việt Nam thì các ông mới thành công. Muốn thế, thì các ông phải có một môi trường đầu tư thuận lợi, minh bạch".
Ngày nay khi nhìn lại chặng đường Đổi mới trong 4 thập kỷ vừa qua, chúng ta đã làm được nhiều điều "thành công" như cách nói của ông Lý Quang Diệu và cũng còn đó nhiều điều cần tiếp tục làm để tiếp nối công cuộc cải cách và phát triển của Việt Nam.
Nguyên Bộ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Võ Hồng Phúc
