Trong cuộc sống bộn bề, gấp gáp hôm nay, chắc chắn nhiều người trong chúng ta đã có lúc chợt cảm thấy 24 tiếng đồng hồ cho một ngày là quá ít ỏi. Không ít những tâm hồn lãng mạn đã hơn một lần mơ mộng rằng, đến lúc tạo hóa cần “reset” lại quỹ thời gian cho một ngày, sẽ là 48 tiếng, thậm chí là 72 tiếng.
Phải như vậy mới có thể đáp ứng được hết những nhu cầu thiết yếu của con người như học tập, làm việc, nghỉ ngơi, thư giãn, giải trí…
Đọc sách, một hoạt động vừa phục vụ nhu cầu tiếp nhận thông tin, tri thức, đồng thời cũng là một kênh thư giãn, giải trí lâu nay vẫn là sự lựa chọn của nhiều người.
Tuy nhiên, trong nhiều năm trở lại đây có sự xuất hiện phong phú của nhiều loại hình giải trí, các phương tiện truyền thông, mạng xã hội, đặc biệt với sự phát triển vượt bậc của công nghệ trong cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (công nghiệp 4.0).
Điều này đã tạo cơ hội để các loại hình nội dung số bùng nổ trên nền tảng hệ sinh thái số với sự đa dạng hóa các ứng dụng khoa học công nghệ hiện đại, tiện lợi cùng sự mới lạ, đặc sắc về hình thức thể hiện nội dung thì bên cạnh việc đọc sách, đã có nhiều sự lựa chọn hấp dẫn hơn trong việc tiếp nhận thông tin, tiếp thu kiến thức, giải trí và thư giãn.
Sự cuốn hút và lấn át đã được minh chứng rất rõ khi nhiều người có thể bỏ vài tiếng đồng hồ một ngày để “lướt” các trang mạng xã hội nhưng số người dành một tiếng một ngày cho việc đọc sách lại quá hiếm hoi.
Có lẽ hiện nay, nếu không tính những người hoạt động trong lĩnh vực khoa học nghiên cứu chuyên sâu, đặc thù thì việc dành thời gian để đọc những bộ sách hàng chục tập với số lượng hàng trăm, hàng nghìn trang với không ít người là điều không tưởng.
Trên thực tế, rất nhiều người vẫn có nhu cầu tiếp nhận thông tin, tri thức hay giải trí thông qua việc đọc sách. Nhưng như đã nói ở trên, trong nhịp sống hôm nay có lẽ họ cần đến một loại hình thể hiện ngắn gọn, chắt lọc và quan trọng là tiêu tốn ít thời gian. Đó là cơ sở thực tiễn để sách tinh gọn hay còn gọi là sách tóm tắt ra đời.
Sách tinh gọn, hiểu một cách đơn giản đó là những cuốn sách được viết lại dưới dạng tóm tắt nội dung những cuốn sách đã được xuất bản. Sách tóm tắt là sự chắt lọc, cô đọng những gì tinh túy nhất nội dung của cuốn sách phiên bản đầy đủ, được gọi là nội dung tinh gọn. Sách tinh gọn được thể hiện bằng lối viết đơn giản, dễ hiểu, chỉ tập trung vào những vấn đề trọng tâm nhằm đem đến cho độc giả cách thức tiếp cận gần gũi và đơn giản nhất.
Sách tinh gọn đang được coi là một hình thức tiếp cận sách dễ dàng, thoải mái, thú vị và không gây cảm giác nhàm chán cho người đọc, qua đó giúp họ tiếp thu thông tin, tri thức một cách nhanh chóng và thuận tiện nhất.
Sách tinh gọn có thể là sản phẩm của một hoặc nhiều tác giả viết lại trên cơ sở am hiểu tác phẩm gốc dưới góc nhìn khách quan và đảm bảo yêu cầu ngắn gọn, súc tích.
Như vậy, một cuốn sách gốc có thể có nhiều phiên bản tón tắt, tinh gọn. Ở đây, cũng cần phân biệt rõ tóm tắt sách và đánh giá (review) sách là việc cung cấp những thông tin, chia sẻ những cảm nhận cá nhân về một cuốn sách.
Theo thông tin từ người đồng sáng lập NNT Studio, đơn vị sản xuất và phát triển ứng dụng Sách tin gọn đang thu hút được sự quan tâm trên thị trường sách ở Việt Nam cho biết: Thị trường sách tóm tắt ở nước ngoài đã hình thành từ khá lâu và hiện đang rất sôi động.
Trên thế giới đã có nhiều đơn vị tham gia và đang phát triển tốt với doanh thu không nhỏ như getAbstract của Mỹ, doanh thu năm cỡ 30 triệu USD, hay như Blinkist của Đức mới ra mắt vào năm 2012 nhưng đến nay doanh thu năm cũng đã ở mức 28 triệu USD.
Không nằm ngoài xu thế này, gần đây thị trường sách Việt Nam đã xuất hiện những cuốn sách tinh gọn dưới dạng sách điện tử, sách nói với các chủ đề về kinh tế, tài chính, kỹ năng, khoa học công nghệ…
Thực ra, sách tóm tắt không phải sản phẩm quá xa lạ đối với thị trường sách Việt Nam. Đã từ lâu, trong địa hạt sách văn học vẫn tồn tại những cuốn sách rút gọn, tóm tắt nội dung những tác phẩm đặc sắc của văn chương thế giới hay những câu chuyện cổ tích kinh điển của Việt Nam và nước ngoài được viết lại, ngắn gọn, cô đọng, thu hẹp tối đa về dung lượng.
Đi kèm với phần nội dung là những hình ảnh minh họa bắt mắt, sinh động nhằm tăng thêm phần hấp dẫn cho cuốn sách. Tuy nhiên, theo khảo sát của chúng tôi, những cuốn sách này phần lớn vẫn hướng tới và đáp ứng nhu cầu của tầng lớp bạn đọc nhỏ tuổi, người đọc trưởng thành vẫn chủ yếu tìm đến những tác phẩm gốc với nội dung đầy đủ.
Thậm chí, có những tác phẩm trong một thời gian dài trước đây được phổ biến tại Việt Nam bằng một phiên bản rút gọn, tóm lược, nay bản gốc đầy đủ trọn vẹn nội dung được dịch và xuất bản lại vẫn được bạn đọc nhiệt tình đón nhận (đơn cử trường hợp tác phẩm Robinson Crusoe của Daniel Defoe).
Có thể thấy, với lợi thế ngắn gọn, cô đọng, dễ đọc, dễ tiếp thu, tiếp nhận, sách tóm tắt - sách tinh gọn là phương án lựa chọn hữu dụng cho thể loại sách hướng tới đối tượng bạn đọc có nhu cầu cập nhật, tìm hiểu, trang bị những thông tin, kiến thức phổ thông, cơ bản.
Hiện nay, với thành tựu của công nghệ trong công cuộc chuyển đổi số, bên cạnh sách in truyền thống, với sự xuất hiện đồng thời của những phiên bản sách điện tử (ebook), sách nói (audio book) kết hợp với Infographic (đồ họa thông tin) hay Multimedia (đa phương tiện), chắc chắn sách tinh gọn- sách tóm tắt sẽ là một thị trường sôi động, hấp dẫn.
Tuy nhiên, với sách văn học, một thể loại đặc thù với những đặc trưng về nội dung và nghệ thuật riêng, có lẽ những phiên bản sách tóm tắt khó có thể thay thế. Có chăng sách tóm tắt- tinh gọn chỉ là một phương thức để giới thiệu, quảng bá hay giúp độc giả bước đầu tiếp cận, tìm hiểu những tác phẩm nguyên vẹn.
Những thủ pháp nghệ thuật làm nên giá trị đặc biệt của một tác phẩm văn học như kết cấu, không gian - thời gian nghệ thuật, điểm nhìn, ngôn ngữ, giọng điệu… chắc chắn không thể hiện diện trong một bản sách tóm tắt.
Liệu độc giả có cảm thụ được những giá trị đặc sắc của Thần khúc, Tấn trò đời, Những người khốn khổ, Chiến tranh và hòa bình, Con đường đau khổ, Sông Đông êm đềm, Tam quốc diễn nghĩa, Thủy hử, Truyện Kiều… khi nội dung chỉ còn gói gọn trong vài chục, thậm chí kể cả vài trăm trang sách?
Trong “thời đại fast food”, có thể thấy những người cầm bút cũng đã nỗ lực “khuôn mình” để thích ứng với nhịp sống xã hội thể hiện ở việc xuất hiện ngày càng nhiều những tiểu thuyết ngắn với dung lượng trên dưới 200 trang, ở sự ra đời của thể loại truyện ngắn mini, ở sự lên ngôi của thể loại tản văn trong đời sống văn học nhiều năm vừa qua. Tuy nhiên, một tác phẩm văn học vẫn cần (phải) được tồn tại với tư cách một thực thể hoàn chỉnh.
Có chăng sách tóm tắt- tinh gọn chỉ là một phương thức để giới thiệu, quảng bá hay giúp độc giả bước đầu tiếp cận, tìm hiểu những tác phẩm nguyên vẹn. Ảnh minh hoạ.
Tham gia thị trường sách tóm tắt- sách tinh gọn đồng nghĩa với việc chúng ta chập chững những bước khởi đầu cho một hoạt động vừa quen, vừa lạ. Quen trong ý niệm mà lạ trong phương thức. Trong đoạn trường của “vạn sự khởi đầu nan”, một loạt những câu hỏi bỗng ập đến để chúng ta vừa bước đi vừa hoang mang tự hỏi:
Rõ ràng, sách tóm tắt - sách tinh gọn là một tác phẩm phái sinh. Vấn đề về sở hữu trí tuệ giữa tác giả của tác phẩm gốc và tác giả của tác phẩm phái sinh sẽ được đặt ra như thế nào? Các quy định của pháp luật liệu đã đủ cơ sở để đảm bảo quyền lợi của các tác giả, đồng thời tạo điều kiện để thị trường sách tóm tắt- sách tinh gọn phát triển lành mạnh, bền vững.
Từ câu chuyện của bản quyền, của sở hữu trí tuệ sẽ dẫn đến những vấn đề nảy sinh trong hoạt động kinh doanh. Trong trường hợp các quy định của pháp luật về sở hữu trí tuệ chưa theo kịp thực tiễn của hoạt động xuất bản, vấn đề lợi ích giữa tác giả/nhà sản xuất những cuốn sách gốc với tác giả/nhà sản xuất của những cuốn sách tóm tắt sẽ được giải quyết ra sao?
Bên cạnh tư duy nhanh nhạy đáp ứng nhu cầu của thị trường cũng như sự cạnh tranh sòng phẳng ở góc độ kinh doanh, cần tính đến đạo đức kinh doanh, lương tâm nghề nghiệp dựa trên hành xử của những người làm văn hóa.
Sau cùng, bên cạnh việc phát triển về công nghệ như một xu thế tất yếu, nhìn nhận ở góc độ nội dung, sự lên ngôi (nếu có) trong tương lai của dòng sách tóm tắt- tinh gọn là một bước tiến hay sự thụt lùi của hoạt động xuất bản? Sẽ nên vui hay buồn khi tới đây xuất hiện một thế hệ độc giả chỉ biết đến những cuốn sách tóm tắt?
Chắc chắn, dòng sách tóm tắt- tinh gọn không thể là thước đo “sức khỏe” của ngành xuất bản nói chung, của một nền văn học nói riêng. Hy vọng đó sẽ là những viên gạch nền móng gia cố thêm trên con đường tạo dựng, hình thành và phát triển thói quen đọc sách để hướng tới một xã hội đọc lành mạnh, bền vững.
Ts. Nguyễn Anh Vũ, Giám đốc NXB Văn Học
*Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả
