Những ngày cuối tháng 11, sương mù phủ trắng Thung lũng Kho Mường, xã Pù Luông (huyện Bá Thước cũ), Thanh Hóa, từng vạt đồi cam, quýt hoi bắt đầu vào vụ chín rộ. Giữa cái lạnh vùng cao, những quả vàng óng trở thành "lộc trời", mang lại cơ hội đổi đời cho hàng trăm hộ dân.
Vườn quýt hoi đang vào vụ chín ở thung lũng Kho Mường.
Bao quanh bởi núi đá vôi dựng đứng, khí hậu khắc nghiệt, Pù Luông trước đây chỉ trông vào ngô, sắn. Nhưng khi nhận ra lợi thế của các giống cây bản địa, nhiều hộ dân mạnh dạn chuyển đổi sang trồng cam và quýt hoi – loài cây mọc tự nhiên trên sườn núi Pù Luông suốt hơn trăm năm qua.
Người dân ở Pù Luông sinh sống trong vùng đệm Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông.
Ông Ngân Văn Hiên (64 tuổi) là người tiên phong trong vùng. Năm 1997, ông mạnh dạn bỏ gần 3 ha nương ngô để trồng thử 30 gốc quýt hoi và cam bản địa. “Không ngờ cây bén rễ nhanh, quả sai, hương thơm đặc trưng nên gia đình càng có động lực mở rộng. Giờ tôi đã có hơn 700 gốc”, ông kể.
Năm nay, vườn nhà ông Hiên dự kiến cho sản lượng khoảng 20 tấn quả, chủ yếu là cam giấy, quýt hoi và cam Cao Phong. Với giá bán trung bình 20.000 đồng/kg, trang trại mang về cho gia đình ông hàng trăm triệu đồng-mức thu nhập hiếm có ở khu vực vùng đệm Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông.
Ông Ngân Văn Hiên, một trong những người tiên phong nhận thấy giá trị của quả quýt hoi.
Theo người dân địa phương, quýt hoi – quả nhỏ, thơm gắt, ăn "đậm lưỡi, mát họng" – từ lâu được người Thái ở Bá Thước dùng làm thuốc trị ho, hen, lá để nấu món truyền thống.
Vỏ quýt được làm trà, ngâm mật ong, ủ rượu… trở thành sản vật đặc trưng thu hút du khách.
Quýt hoi mang lại giá trị kinh tế cao tại địa phương.
Những năm gần đây, Pù Luông trở thành điểm đến yêu thích của du khách trong lẫn ngoài nước. Mùa quýt chín, nhiều đoàn trekking và du lịch cộng đồng ghé thăm vườn, trải nghiệm hái quýt và thưởng thức sản phẩm bản địa.
Chị Lê Quỳnh Anh, du khách Hà Nội, cho biết chuyến đi Pù Luông cuối tuần khiến chị bất ngờ vì hương vị đặc biệt của quýt hoi.
"Quýt nhỏ nhưng thơm nức, bóc ra đã thấy mùi núi rừng. Tôi thích nhất là được tự tay hái rồi ngồi nhìn mây trôi giữa thung lũng Kho Mường. Cảm giác rất khác so với những vùng du lịch đông đúc", chị nói.
Người dân dùng vỏ quýt để rang khô, làm trà, có mùi thơm ngát.
Chị Quỳnh Anh cũng mua thêm trà vỏ quýt và rượu quýt hoi làm quà. "Sản vật ở đây mang câu chuyện của người bản địa, mua về vừa dùng vừa như mang cả hương núi về thành phố", chị chia sẻ.
Thứ quả nhỏ, thơm này chỉ phát triển tốt ở vùng núi Pù Luông.
Nhờ chính sách phục tráng giống, huyện Bá Thước hiện có 80ha quýt hoi, với gần 800 hộ trồng. Năng suất trung bình 6 tấn/ha, thu nhập khoảng 90 triệu đồng/ha/năm. Nhiều hộ mở thêm dịch vụ trải nghiệm hái quýt, gắn với các homestay Pù Luông, tạo nguồn thu kép.
Anh Hà Chỉnh (xã Bá Thước) trồng hơn 2ha, bán dịp cận Tết cho thương lái trong tỉnh, thu khoảng 200 triệu đồng/năm.
Những cây quýt hàng chục năm tuổi, được chăm sóc chủ yếu theo kỹ thuật truyền thống, không sử dụng thuốc.
Từ năm 2018, Sở Khoa học và Công nghệ Thanh Hóa triển khai dự án "Phục tráng và phát triển giống quýt Hoi Bá Thước", trồng 3.000 cây tại thôn Ba (xã Bá Thước) và thôn Éo Kén (xã Pù Luông). Dự án đã chọn được cây đầu dòng, nhân giống F0, F1 phục vụ trồng thương phẩm.
Người dân được tập huấn kỹ thuật cắt tỉa, bón phân đúng thời kỳ, phòng trừ sâu bệnh sinh học. Nhờ đó, chất lượng quýt ổn định, sản lượng tăng đều qua mỗi mùa.
Đại diện UBND xã Pù Luông cho biết, chính quyền địa phương cũng phối hợp doanh nghiệp bao tiêu sản phẩm, nhằm giúp người dân yên tâm nuôi trồng và phát triển nông nghiệp bền vững . "Hiện quýt hoi đưa đi đâu cũng hết sớm, hầu như năm nào cũng không đủ sản lượng bán", đại diện xã cho biết.
