Và cũng mấy hôm nay, trên VTV có tới mấy phóng sự bàn về... gia đình văn hóa.
Câu hỏi đặt ra là, có còn cần danh hiệu ấy hay không? Và thực chất là, lâu nay nó có thực chất không?
Nước ta lâu nay rất hay gắn từ văn hóa cho nhiều sự vật và hiện tượng, việc làm, như thôn, làng, buôn văn hóa, công sở văn hóa, nhà rông văn hóa, văn hóa rượu cần, văn hóa giao thông, văn hóa học đường, văn hóa cồng chiêng, văn hóa ẩm thực, văn hóa doanh nghiệp, văn hóa vân vân...
Nhưng thực chất nó như thế nào thì không phải ai cũng hiểu, ai cũng tỏ, ai cũng biết, kể cả những người tham gia vào các ban chỉ đạo văn hóa.
Và hiệu quả của nó tới đâu thì cũng chưa thấy có thống kê nào rõ ràng. Chưa thấy có so sánh giữa gia đình văn hóa và gia đình không/ chưa văn hóa, công sở văn hóa và công sở không/ chưa văn hóa, nhà rông văn hóa và nhà rông không/ chưa văn hóa...
Tôi, xin khai thật là từng có chân trong ban chỉ đạo phong trào "Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa" cấp tỉnh, tới cả chục năm. Trong một cuộc họp ban chỉ đạo, tôi "phát vấn": trong số các ông bà ngồi đây, hãy thành thật khai xem cái giấy chứng nhận gia đình văn hóa hàng năm của gia đình các ông bà, các ông bà để ở đâu? Ai cũng cười cười kiểu... biết rồi còn hỏi, lắm chuyện. Nó hình thức và miễn cưỡng không thể tưởng tượng nổi. Nhưng là phong trào trọng điểm nên cứ phải hoạt động thôi, ai cãi chết liền. Ở An Giang hồi nào đấy, chỉ vì lai (like) một cái còm nói mặt ông chủ tịch kênh kiệu (bị thanh tra kiểm điểm) dẫn link trên báo mà còn bị phạt 5 triệu đồng. Nên im lặng là thượng sách, bởi ai nói ngược sẽ bị coi là... chống đối. Mỗi năm một cái giấy chứng nhận gia đình văn hóa, đa phần là cấp cho các nhà xong họ để ở đâu đó chứ chỗ đâu mà treo? Hồi cái phong trào làm nhà rông văn hóa ở các tỉnh Tây Nguyên còn rầm rộ như nấm sau mưa, tôi là một trong những người kiên nhẫn, kiên trì, kiên quyết, kiên gan... các loại, phản bác ở khắp các diễn đàn, còn lôi các đồng nghiệp vào cuộc nữa. Ơn giời, sau đấy phong trào ngừng lại, hệ quả là hiện có rất nhiều nhà rông tiền tỉ bỏ hoang. Nếu không kịp dừng thì còn nhiều vô số hơn như thế nữa...
Nhưng vì là phong trào, là chủ trương, nên nó vẫn phải có mặt. Cứ cuối năm là lại bình bầu, rồi cấp giấy công nhận. Ảnh: VCH
Và cái bảng văn hóa ấy gắn khắp nơi dù bên trong không ai biết nó có... văn hóa không?
Thì vẫn có người say rượu đánh nhau, vẫn trộm cắp, vẫn bừa bộn vệ sinh, vẫn đủ thứ tệ nạn, và vẫn... văn hóa.
Cái vệt phóng sự của VTV ấy, nhiều người trả lời phỏng vấn rất vui. Những là, nhà tôi không đăng ký nhưng vẫn... có giấy chứng nhận. Những là nhà tôi không văn hóa nhưng gia đình êm thấm, trên dưới hòa thuận, những là nhà này nhà kia, chỗ này chỗ kia... thế mà vẫn văn hóa.
Tức là, sau những gì từng thiết thực, từng có tác dụng, thì tới lúc nó trở nên hình thức.
Nhưng vì là phong trào, là chủ trương, nên nó vẫn phải có mặt. Cứ cuối năm là lại bình bầu, rồi cấp giấy công nhận. Giấy công nhận gia đình khổ nhỏ hơn, công sở, cơ quan nhà nước khổ lớn hơn.
Rất nhiều chuyện bi hài từ cái danh hiệu này.
Một nguyên chủ tịch phường nói với tôi, nó là bệnh hình thức và lãng phí. Đâu đâu cũng là khu dân cư văn hóa và gần 100% gia đình văn hóa mà ra đường và nơi công cộng rất nhiều người hành xử thiếu văn hóa. Nhưng năm nào ông này cũng phải gò lưng ký giấy chứng nhận "gia đình văn hóa".
Đa phần là dân không thiết tha với danh hiệu này. Một số ít gia đình cần là do họ có người đang là công chức, viên chức. Đang làm ở các cơ quan nhà nước mà không có cái danh hiệu này thì cũng khó coi, nhất là nó lại liên quan tới việc cuối năm có nhận xét của chi bộ địa phương đối với đảng viên đương chức.
Thế nên việc VTV đặt vấn đề về việc có cần thay đổi hình thức tồn tại không là hết sức có lý.
Một ví dụ mới nhất mà tôi vừa chứng kiến.
Cái quán cà phê tôi hay uống nó nằm trên bờ kè của một con suối. Theo quy hoạch thì con suối sẽ là điểm nhấn của quy hoạch thành phố. Một thành phố cao nguyên mà có con suối chạy xuyên qua thì còn gì bằng. Nhưng rồi sao đấy mà quy hoạch dở dang, dở dang nhưng nó vẫn là con suối, rất nhiều nhà, quán xá mở ra. Và cỏ rác um tùm chen nhau với người. Kệ, việc ai nấy làm.
Phường ban kế hoạch dọn dẹp, công văn sức đi, họp hành mấy phiên, ý định là huy động dân ra dọn vệ sinh, nhà ai dọn trước nhà ấy, một tiếng đồng hồ là xong, rồi cứ thế duy trì, một tuần hay nửa tháng một lần, lại mỗi nhà một người, dọn xong thì tùy, có thể một cuộc cà phê, một chầu bia... gặp gỡ, tăng sự đoàn kết, hiểu biết, thông cảm với nhau, đúng nghĩa văn hóa.
Nhưng rồi, đùng cái, thấy một đơn vị bộ đội tới dọn cỏ và rác, dân... ngồi im nhìn.
Thấy báo tỉnh đưa tin lãnh đạo phường, đủ bộ tứ, tới thăm và tặng quà bộ đội. "Sáng 15/11, đoàn công tác của Thường trực Đảng ủy, HĐND, UBND và Ủy ban MTTQ Việt Nam phường Pleiku đã đến thăm, tặng quà động viên tinh thần 80 cán bộ, chiến sĩ Trung đoàn 38 (Sư đoàn 2, Quân khu 5) đang tích cực tham gia dọn dẹp vệ sinh môi trường dọc bờ kè suối Hội Phú. Đoàn công tác do đồng chí Nguyễn Xuân Phước-Tỉnh ủy viên, Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch HĐND phường Pleiku làm trưởng đoàn".
Có khi cách làm của chúng ta lại khiến dân ỉ lại, chứ ở cái ngõ nhà tôi ấy, hồi con đường đất gập ghềnh, xói lở, biết đợi nhà nước rất lâu, bà con ới nhau, tùy hoàn cảnh, mỗi nhà một ít, góp lại, làm được con đường mới, mà tôi hay nói đùa, cho sân bay Pleiku thuê làm sân đỗ dự bị, khi sân bay kẹt thì điều bớt máy bay vào đỗ. Và tất nhiên, trước nhà ai thì nhà ấy quét dọn hàng ngày. Ơ thế có được coi là ngõ văn hóa, gia đình văn hóa chưa nhỉ, dù bà con không đợi công nhận, họ sống như cách mọi người sống thôi, lấy sự tử tế, sự vì nhau, sự hòa thuận, vui vẻ làm trọng?
Nên tóm lại, văn hóa không cần danh hiệu, cứ tử tế, cứ thanh thản, cứ vì nhau, vì cộng đồng mà sống.
* Bài viết thể hiện quan điểm của tác giả
