"Vùng xám" bản quyền và bức tượng nhà sư ngồi thiền gây tranh luận

Trong nhiều năm qua, thị trường mỹ thuật Việt Nam đôi khi lại xuất hiện những tranh luận xoay quanh tính nguyên gốc và quyền tác giả của tác phẩm. Từ sự trùng hợp ý tưởng cho đến những ảnh hưởng phong cách, ranh giới giữa sáng tạo và vay mượn đôi khi trở nên mong manh.

Những tranh luận này không chỉ phản ánh sự quan tâm của công chúng, mà còn cho thấy nhu cầu ngày càng lớn về một môi trường sáng tác minh bạch, công bằng và chuyên nghiệp hơn.

Sao chép hay không sao chép?

Trước đó, ngày 27/8 trên trang Facebook chính thức Bảo tàng Mỹ thuật đương đại Tây Nguyên (Đắk Lắk) giới thiệu tác phẩm The Monk của họa sĩ Lê Minh Trí. Trong tranh, một nhà sư ngồi thiền, dáng vẻ an nhiên, gương mặt trầm tĩnh, bao phủ bởi những mảng màu rực rỡ.

Tác phẩm được giới thiệu như một điểm nhấn mới, nhưng chỉ ít giờ sau khi đăng tải, mạng xã hội bùng lên tranh cãi rằng hình ảnh ấy quá giống với loạt tác phẩm nhà điêu khắc Đinh Công Đạt đã sáng tác từ năm 2002 và từng triển lãm tại Việt Nam lẫn Hoa Kỳ.

Bài đăng nhanh chóng thu hút hàng trăm bình luận và chia sẻ. Điểm chung trong phản ứng của dư luận là việc The Monk giống đến mức khó phân biệt với tượng của Đinh Công Đạt từ ý tưởng cho tới bố cục, từ tinh thần biểu đạt cho tới những kiểu mẫu tạo hình.

Không chỉ giới mộ điệu, mà cả nhiều gương mặt nổi tiếng như nhạc sĩ Quốc Trung, đạo diễn Việt Tú, nhà phê bình Nguyễn Thanh Sơn, họa sĩ Nguyễn Minh Hiếu… đều bày tỏ sự bất ngờ, thậm chí “giật mình” trước mức độ tương đồng đến khó tin giữa hai tác phẩm.

Trao đổi với Người Đưa Tin, nhà điêu khắc Đinh Công Đạt khẳng định The Monk là sản phẩm sao chép. Ông nhắc lại, tác phẩm gốc của mình được công bố từ năm 2002 đưa đi triển lãm trong và ngoài nước từ 2004 sau đó phát triển thành nhiều phiên bản khác nhau và lưu hành rộng rãi trên thị trường nghệ thuật. Ông không ngần ngại nói thẳng:

“Tranh tượng của tôi bị sao chép nhiều rồi, đến mức không còn muốn để tâm. Nhưng lần này khác, khi một bản sao được treo trong bảo tàng, nơi vốn chỉ nên dành cho những giá trị xác tín và nguyên bản thì không thể coi thường. Bảo tàng không thể biến thành chỗ treo tranh giả, tranh nhái”.

Tuy nhiên, ở phía đối lập, chia sẻ với Người Đưa Tin tác giả The Monk phủ nhận hoàn toàn. Họa sĩ Lê Minh Trí cho rằng tác phẩm của mình “không liên quan đến bất cứ tác giả nào khác”. Anh nhấn mạnh, mình đã sáng tác điêu khắc gần 10 năm, từng tham gia 6 triển lãm, thậm chí có lần đã bày chung cùng nhà điêu khắc Đinh Công Đạt trong một số gallery ở Hà Nội và Tp.HCM.

“Nếu chúng tôi ‘giống nhau’ hoặc ‘nhái’ lẫn nhau thì chắc chắn công chúng và người yêu nghệ thuật cả nước cũng đã lên tiếng”, hoạ sĩ Trí nhấn mạnh.

Theo hoạ sĩ Trí, nguyên nhân khiến tác phẩm bị cho là giống có thể đến từ cùng một chất liệu cảm hứng, tượng Phật cổ Bắc Bộ.

Với nền tảng thiết kế đồ họa, anh lựa chọn cách xử lý màu sắc trực diện, tương phản, đem lại sắc thái tươi mới trên gương mặt tượng.

“Tượng của anh Đạt, với tay nghề điêu luyện, anh biến sự khắc khổ thành sự khắc khổ hơn, sự trầm tư với lối dùng màu ám tối càng trầm tư hơn…Tượng của tôi (tôi còn trẻ), là sự tươi tắn, nhiều màu sắc, mang lại sinh khí trên gương mặt thiện lành”, họa sĩ trẻ khẳng định.

Tiếp tục liên hệ với Bảo tàng Mỹ thuật đương đại Tây Nguyên, ông Bảo Nam - đại diện Bảo tàng Mỹ thuật đương đại Tây Nguyên khẳng định với phóng viên toàn bộ tác phẩm của cả hai nghệ sĩ trong sưu tập đều được mua trực tiếp từ Green Palm Gallery, phòng tranh uy tín và lâu đời.

Hiện bảo tàng đang lưu giữ 5 tác phẩm của Đinh Công Đạt và 3 tác phẩm của Lê Minh Trí, tất cả đều có hồ sơ, hóa đơn, giấy chứng nhận xuất xứ từ gallery và chính tác giả cung cấp. 

“Các tác phẩm của họa sĩ Lê Minh Trí đã được cố họa sĩ Lê Thiết Cương giám tuyển và giới thiệu trong hai triển lãm chính thức. Bảo tàng tuyệt đối không có hành vi sao chép hay ký thay tác giả. Các hiện vật đều được sưu tầm hợp pháp, trưng bày trên tinh thần tôn trọng tác quyền và đạo đức nghề nghiệp”, ông Bảo Nam nói rõ.

Đồng thời, ông cho rằng, mọi tranh chấp bản quyền (nếu có) thuộc phạm vi quan hệ dân sự giữa các bên sáng tác.

“Nếu hai họa sĩ có nghi ngờ hoặc mâu thuẫn, cần chủ động làm việc trực tiếp và khởi kiện tại tòa để có kết quả khách quan, minh bạch”, ông khẳng định.

Hiện tại, tác phẩm The Monk của hoạ sĩ Lê Minh Trí trên trang Facebook của Bảo tàng Mỹ thuật đương đại Tây Nguyên đã được gỡ, thay thế bằng bài viết giới thiệu tác phẩm của chính nhà điêu khắc Đinh Công Đạt.

“Vùng xám” pháp lý cần sớm được xóa bỏ

Tuy nhiên, nhà điêu khắc Đinh Công Đạt lại cho rằng chính sự "đứng ngoài" này đã làm lộ một khoảng trống lớn trong cách bảo vệ tác quyền nghệ sĩ.

Ông thừa nhận mình gần như bất lực với hệ thống bảo hộ hiện nay: "Ngày nào tôi cũng sáng tác, làm sao đăng ký hết từng tác phẩm? Giả sử có đăng ký, nếu bị sao chép tôi cũng chỉ nhận được một lời xin lỗi. Kiện tụng thì tốn kém, trong khi có hàng trăm người sao chép, tôi đâu thể dành cả đời đi kiện hết được".

Ông so sánh với thông lệ quốc tế, ở nhiều nước, chỉ cần tác phẩm có chữ ký tác giả, lập tức được bảo hộ. Đăng ký bản quyền chỉ là thủ tục hành chính, không phải điều kiện xác lập quyền.

Nhà điêu khắc cũng khẳng định việc ông lên tiếng không nhằm "tấn công" bảo tàng hay cá nhân hoạ sĩ Lê Minh Trí mà để cảnh báo về một căn bệnh đang lan rộng trong đời sống nghệ thuật về sự lười biếng trong sáng tạo, sự dễ dãi khi chọn con đường ngắn nhất bằng cách vay mượn ý tưởng có sẵn.

"Văn hoá và nghệ thuật vốn không chỉ là trò giải trí hay phương tiện kiếm tiền, mà trước hết là niềm tự hào của dân tộc, là thứ làm nên bản sắc để chúng ta bước ra thế giới. Khi nền tảng này bị xem nhẹ, khi sự dễ dãi và đạo nhái được chấp nhận thì bản sắc văn hoá của chúng ta sẽ dần bị thu nhỏ, phai nhạt, thậm chí biến mất.

Và nếu tôi im lặng, thế hệ nghệ sĩ tiếp theo sẽ mặc nhiên coi việc chiếm dụng thành quả của người đi trước như điều bình thường. Mất mát lớn nhất không phải là của cá nhân tôi, mà là sự thôi thúc sáng tạo chung của cộng đồng nghệ thuật", ông nhấn mạnh.