Sắc màu thổ cẩm trên 'quê hương' Chí Phèo

Đường đi của những con thoi

Nói về làng Vũ Đại hẳn người ta sẽ liên tưởng ngay đến những cái tên vốn đã trở nên vô cùng quen thuộc như Chí Phèo, Thị Nở, Bá Kiến hay những đặc sản tiến vua nổi tiếng như chuối ngự, cá kho, hồng không hạt... Nhưng để nói về nghề dệt ở nơi này thì không hẳn ai ai cũng biết mặc dù so với các làng dệt lâu đời khác, lịch sử của làng dệt Đại Hoàng không hề thua kém.

Là một người con của làng quê Vũ Đại, lớn lên trong những tiếng thoi đưa, anh Trần Đức Tuyển, 'hó chủ tịch xã Nhân Hậu cho biết: Nghề dệt ở Nhân Hậu tuy không được mấy người biết đến nhưng nó đã tồn tại và gắn bó với người dân nơi này từ hàng nghìn năm nay. Ở vùng này, không ai là không biết ít nhiều về nghề dệt. Tuy bây giờ, âm thanh lạch cạch của những khung cửi cổ xưa đã dần được thay thế bởi âm thanh vui nhộn của những máy dệt bán thủ công nhưng về bản chất đó vẫn là những âm thanh đẹp nhất của cuộc sống nuôi dưỡng và ảnh hưởng sâu sắc đến tâm hồn người dân Vũ Đại. Anh Phó chủ tịch xã nói nửa đùa nửa thật: "Chị cứ thử đi khắp vùng này mà xem, cứ 10 người thì có đến 9 người rưỡi biết dệt vải. Trẻ con sinh ra có khi còn biết se tơ dệt vải trước khi biết cầm chổi quét nhà".

Nằm bên dòng sông Châu Giang hiền hòa trong mát, đất phù sa bồi đắp những mùa màng, Vũ Đại được thiên nhiên ưu đãi thích hợp với nhiều giống cây trồng khác nhau. Trong lịch sử phát triển làng Vũ Đại, việc trồng dâu nuôi tằm, trồng bông dệt vải cũng đã từng được ghi lại trong sử sách như một thời vàng son của nghề dệt ở nơi này. Và có lẽ nhiều người dân Việt Nam cũng đã từng bắt gặp một bức tranh sinh động về làng dệt Vũ Đại ngày nào trong những trang viết của nhà văn Nam Cao. Nằm giáp Nam Định vốn là một địa phương có truyền thống lâu đời về nghề trồng bông dệt vải, người dân Nhân Hậu sớm đã tiếp thu được những tinh hoa trong nghề thủ công đòi hỏi nhiều sự khéo léo, kiên trì này và phát triển nó một cách rộng rãi trên quê hương mình. Tuy nhiên theo Phó chủ tịch xã Trần Đức Tuyển, nghề dệt ở Nhân Hậu từ xưa đến nay vẫn chỉ dừng lại ở những mô hình sản xuất nhỏ lẻ, manh mún theo từng hộ gia đình cho nên chưa tìm được vị trí cao trong ngành dệt.

Chị Trần Thị Dung đang kiểm tra chất lượng sản phẩm.

Gắn bó quá nửa cuộc đời bên chiếc khung cửi từ những năm tóc còn để chỏm đến bây giờ đã ngoài 50 tuổi, ông Trần Duy Sản (xóm 5, xã Nhân Hậu) là người chứng kiến nhiều bước thăng trầm của nghề dệt quê mình. Ông kể, từ khi ông sinh ra, đã thấy các bà các mẹ say sưa với công việc trồng bông dệt vải. Thời bấy giờ, thứ hàng được sản xuất chủ yếu trong làng là vải thô. Mặt hàng này không quá cầu kỳ trong kỹ thuật và cũng không quá kén chọn người mua nhưng không phải vì thế mà không đòi hỏi ở người thợ sự cần cù, chăm chỉ, sự tập trung, khéo léo để cho ra những sản phẩm có chất lượng. Khi vải thô đã được cung ứng tràn lan trên thị trường bởi sự phát triển của các khu công nghiệp dệt, hình thức sản xuất thủ công không còn chỗ đứng trên thị trường, làng dệt Vũ Đại chìm dần vào quên lãng. Từ một làng dệt thủ công rộn ràng, sôi động, làng dệt Vũ Đại trở nên im ắng, u sầu như một thân thể ốm yếu lâm trọng bệnh trong cơn mê sảng vẫn tưởng nhớ tiếng khung cửi kẽo kẹt song thưa. Thương nghề, nhớ nghề, cuối cùng họ cũng tìm ra một  thị trường nho nhỏ để cung cấp các loại khăn mùi xoa, khăn tay, khăn mặt... Làng dệt Vũ Đại lại thức tỉnh sau một giấc ngủ dài.

Tâm hồn người thợ dệt

Trải qua bao thăng trầm của cuộc sống, làng dệt Vũ Đại vẫn bước thấp bước cao trên dòng chảy thời gian không ngừng biến động. Những người thợ dệt nơi đây tuy luôn đứng trước những nguy cơ thua lỗ, ế ẩm có thể xảy ra bất cứ lúc nào nhưng dường như họ chưa bao giờ có ý định bỏ nghề. Anh Sản kể lại, đã có những lúc hàng chục máy dệt nhà anh phải đắp chiếu trong kho suốt mấy năm liền, còn các anh chị phải lao đao đi các tỉnh xa làm thuê kiếm sống. Những người thợ dệt trong làng cũng cùng chung cảnh ngộ ấy. Mặc dù phải vật lộn với cuộc mưu sinh đầy khó nhọc nhưng họ vẫn luôn nhớ đến công việc mà mình đã gắn bó từ thuở ấu thơ. Thỉnh thoảng anh Sản vẫn dành thời gian lôi máy móc ra lau chùi mong một ngày sẽ được quay trở lại với nghề dệt. Nhiều khi mở cửa kho, nhìn đốáng máy móc im lìm dưới lớp bụi phủ dày theo năm tháng, anh chỉ còn biết rưng rưng nước mắt nhớ những ngày được đứng bên khung cửi nghe tiếng máy rộn ràng đan những đường chỉ ngược xuôi.

Nhiều người trong làng vì quá nhớ nghề nên dù sản phẩm làm ra không có nơi tiêu thụ họ vẫn hoạt động cầm chừng đợi một ngày nghề dệt sẽ hồi sinh. Chứng kiến làng dệt đang oằn mình thoi thóp trong cơn bĩ cực, những người thợ nơi đây đã không ngừng tìm tòi một hướng đi mới, một thị trường mới, một phương thuốc quý để cứu sống một làng nghề mà họ quyết sống chết để giữ gìn. Trên con đường kiếm tìm phương thuốc ấy, họ đã phát hiện ra một mặt hàng mới, đó chính là hàng thổ cẩm. Nhận thấy các mặt hàng làm từ vải thổ cẩm như quần áo, túi xách, ví, khăn, đồ lưu niệm... rất được ưa thích ở các khu du lịch, nhất là ở các vùng núi, nơi có nhiều dân tộc thiểu số sinh sống. Trong khi đó, thị trường du lịch ở Việt Nam đang ngày càng phát triển, lượng khách du lịch cũng tăng lên theo từng năm đòi hỏi nhu cầu sản phẩm ngày càng nhiều. Trước bối cảnh ấy, anh Sản đã nghĩ ngay đến việc quay về với nghề dệt bằng chính sản phẩm mới mẻ này.

Nghĩ sao làm vậy. Anh lập tức trở về nhà và bắt tay ngay vào công việc. Ban đầu, vì chưa có kinh nghiệm trong việc phối màu, kết hợp hoa văn cho nên những sản phẩm đầu tay do vợ chồng anh làm ra chưa thật sự trơn tru, đẹp mắt. Nhưng với kỹ năng của một người thợ giỏi, chẳng bao lâu, anh đã thành công mỹ mãn với những tấm vải đẹp như tranh vẽ. Anh cũng liên hệ được với một số đầu mối để tiêu thụ sản phẩm và bắt đầu có thu nhập từ mặt hàng mới. Thấy anh làm tốt, những người xung quanh cũng bắt chước làm theo. Bây giờ, dệt thổ cẩm đã vô cùng phổ biến ở làng Vũ Đại. Đi từ đầu làng đến cuối làng đâu đâu cũng nghe tiếng máy dệt rộn ràng như bài ca lao động của một đàn ong chăm chỉ. Nhà nào nhà cũng đầy ắp sản phẩm, như một cuộc triển lãm hội họa với vô số chỉ xanh, chỉ đỏ, chỉ tím, chỉ hồng... đang chuyển động nhịp nhàng theo máy dệt. Những ngày nắng đẹp, hàng trăm hàng nghìn mét vải thổ cẩm rực rỡ sắc màu được đem ra phơi phóng như những cánh bướm khổng lồ đang chao lượn nhẹ nhàng bên dòng sông Châu Giang hiền hòa, trong mát khiến bao tâm hồn phút chốc hóa thành thơ.

Tuy nhiên việc tiêu thụ mặt hàng thổ cẩm này lại có tính chất mùa vụ rất cao. Chị Trần Thị Dung, vợ anh Sản cho biết, riêng nhà chị có 10 máy dệt bán thủ công đang hoạt động, mỗi máy cho ra khoảng 50m vải/ngày. Nhưng vào mùa lạnh giá này, hàng không bán được, nhà chị cũng như các nhà khác trong vùng chỉ dệt rồi đóng gói để đấy đợi đến mùa du lịch mới có người mua. Mặc dù vậy, các máy dệt vẫn hoạt động nhịp nhàng, những người thợ vẫn tiếp tục công việc kết chỉ se tơ như một phần không thể thiếu trong cuộc sống để chờ ngày từng thước vải sẽ hóa thân thành những món đồ lưu niệm độc đáo, theo chân khách du lịch đi khắp muôn phương.

Dương Dung