Điều này cũng chính là Ngụy Diên đã cùng với Phí Vĩ thương lượng từng bước việc tang vụ: Ai hộ tống linh cữu của Gia Cát Lượng về Thục, ai lĩnh binh tiếp tục Bắc phạt, hai người cùng đã ký tên với nhau, chuẩn bị thông cáo trong quân đội. Nhưng Phí Vĩ lại là kẻ khẩu thị tâm phi, tìm kế để thoát thân, khi Ngụy Diên vừa cưỡi ngựa ra đi, thì lập tức bội tín, giúp đỡ Dương Nghi điều quân lui về Thục. Đợi tới lúc Ngụy Diên điều binh đi xem xét tình hình của Nghi mới phát hiện ra rằng mình đã bị lừa, đại quân đã “theo quy củ của Lượng, mọi doanh trại đều đã lần lượt trở về”.
Ngụy Diên đương nhiên vô cùng tức tối, lợi dụng cơ hội quân của Dương Nghi hành quân chậm chạp, đi trước một bước “lĩnh binh đi đường tắt về Nam”. Ý đồ của Ngụy Diên rất rõ ràng, bởi Dương Nghi đã nắm được đại quân trong tay, càng không thể cùng thương lượng được, chỉ có thể nhanh chóng trở về Thành Đô, tâu với hậu chủ. Dương Nghi cũng không chịu kém, hai người cũng lúc dâng tấu cho Lưu Thiên, trong biểu cả hai đều gọi đối phương là kẻ phản nghịch, trong một ngày cả hai biểu cùng tới. Lưu Thiện là kẻ không có chủ kiến, không định rõ được thị phi. Liền mời “Thị trung Đổng Doãn, Lưu phủ trưởng sử Tưởng Uyển”. Tưởng Uyển, Đổng Doãn đều là tâm phúc của Gia Cát Lượng, thêm một điều nữa là mối quan hệ đồng liêu trong triểu của hai ngươi với Ngụy Diên đều không tốt… Tưởng Uyển và Đổng Doãn cùng bảo vệ Dương Nghi mà nghi kị Ngụy Diên. Chính thế mà Lưu Thiiện đã ra lệnh cho “Tưởng Uyển lĩnh các doanh lên phía bắc” chuẩn bị để thảo phạt Ngụy Diên. Nhưng không đợi Tưởng Uyển tới nơi thì Ngụy Diên đã bị Dương Nghi giết rồi.
Nguyên nhân chính là do Ngụy Diên “Tại Nam Cốc khẩu, sai binh đánh lại quân của Nghi, Nghi lệnh cho Hà Bình ở phía trước đánh Diên” ( Hà Bình tức Vương Bình, vốn là con nuôi nhà họ Hà, sau đổi lại họ thành Vương).
Ngụy Diên tại sao không trực tiếp trở về Thành Đô, mà lại ở Nam Cốc khẩu lấy binh ít mà đánh lại với quân của Dương Nghi đây?
Theo suy đoán có thể chính là bởi nguyên nhân khi nắm được tin Lưu Thiện phái Tưởng Uyển tới thảo phạt mình, Ngụy Diên đã không còn cơ hội để tới Thành Đô để biện minh với Hậu chủ được nữa. Trước tình huống này đối với Ngụy Diên là hoàn toàn bất lợi, bị Vương Bình khi lâm trận đã mắng rằng: “Công mất (chỉ Gia Cát Lượng) thân còn chưa lạnh, thế mà các người sao đã như thế ?” Quân lính đưới trướng của Ngụy Diên đều dao động “Binh lính đều biết lỗi ở Diên, không nghe lời dụng mệnh, nhân thế đều tan”. Kỳ thực cái gọi là “lỗi ở Diên” chỉ là bề nổi, binh lính đâu hiểu được những tranh chấp trong tầng lớp trên. Bọn họ chỉ biết phục tùng Lưu Thiện và Gia Cát Lượng, nay Hoàng đế và Thừa tướng đều đã đứng về phía Dương Nghi mà cho rằng Ngụy Diên làm phản, không muốn theo Diên đó thì cũng là chuyện thường tình.
Trước tình thế quân sĩ tan tác, Ngụy Diên bất đắc dĩ chỉ có thể “Cùng một số người lưu vong, chạy vào Hán Trung, Nghi sai Mã Đại tới giết, dâng thủ cấp cho Nghi”. Dương Nghi lấy được thủ cấp của Ngụy Diên liền lấy chân đạp lên đầu cười mà rằng: “Đồ nô tài vô dụng, còn có thể làm ác không ?” sau đó Dương Nghi còn ra lệnh “Diệt ba họ nhà Diên” Tam Quốc chí quyển 40 – Ngụy Diên truyện.
Chính bởi thế mà danh tướng một đời Ngụy Diên thân bị diệt, lại bỉ tru di ba họ. Không thể không nói đó là một bi kịch.
Cuộc tranh chấp nội bộ giữa Ngụy Diên và Dương Nghi với kết cục là sự thất bại triệt để của Ngụy Diên mà chấm dứt. Sự thất bại của Ngụy Diên có cả những nguyên nhân khách quan và chủ quan.
Về nguyên nhân khách quan, Ngụy Diên gặp phải sự bài xích và đố kị nhiều năm của Gia Cát Lượng, lại thêm Dương Nghi, Phí Vĩ căm ghét, tình hình khó khăn, thân cô thế cô.
Về nguyên nhân chủ quan chính bản thân Ngụy Diên trong cuộc tranh chấp này đã xử lý không tốt, không nên dễ dàng tin tưởng Phí Vĩ, không nên trên đường lui quân đốt hết đường quay lại của quân đội, cho kẻ khác lấy đó làm cớ để khẳng định việc mưu phản của mình, càng không nên “Chặn ở Nam Cốc khẩu”, lấy vài ngàn người đi chống lại hơn mười vạn quân của Dương Nghi. Điều này hoàn toàn là lấy trứng chọi đá, không biết lượng sức mình. Tôi cho rằng tính cách của Ngụy Diên rất giống với Hàn Tín, chính là ở chỗ cả hai đều là những người giỏi dùng binh, là những kỳ tài quân sự, nhưng về phương diện chính trị lại cực kỳ ấu trĩ, ít mưu.
7 năm sau khi Ngụy Diên chết, Dương Hý người Thục trong cuốn “Quý Hán phụ thần tán” đã từng viết những lời bình sau “Văn Trường tính tình thô lỗ lại ương ngạnh, nhận mệnh lúc khó, chế ngự giặc ngoài, giữ vững biên cương, không hòa hợp a dua, không tận trung được tới cùng. Dương Hý khẳng định công lao của Ngụy Diên “Chế ngự giặc ngoài, giữ vững biên cương”, than tiếc cho việc Ngụy Diên không thể tận trung tới cùng, căn nguyên cũng chính là bởi tính cách cương nghị bướng bỉnh, không hiệp lực, không a dua. Đánh giá này cũng coi là có phần công bằng với Ngụy Diên.
Cuối cùng phải chỉ ra, cái gọi là sự “mưu phản” của Ngụy Diên hoàn toàn là do sự bày đặt bịa chuyện của La Quán Trung mà định thành tội danh. Trần Thọ về việc này chỉ ra kết luận “Ý Diên vốn không muốn bắc hàng Ngụy mà trở về nam, nhưng muốn giết Nghi, ngày thường các tướng đã không có ý giống nhau, bàn luận thường lấy ý của Lượng vốn thế, không tiện đi trái” Tam Quốc chí quyển 40 – Ngụy Diên truyện
Chuyện đáng cười chính là ở chỗ, Ngụy Diên đối đầu với kẻ thù của mình là Dương Nghi thì được gán cho cái tên là “có xương phản chủ”.
Dương Nghi giết được Ngụy Diên rồi cứ tưởng mình công lao thực lớn, chức của Lượng ngoài mình ra thì không ai có thể đảm đương . Nhưng Gia Cát Lượng lúc sinh tiền đã sắp đặt sẵn “Nghi tính nóng nẩy lại nhỏ nhen, ý muốn Tưởng Uyển, Tưởng Uyển được giữ chức Thượng thư lệnh, Ích Châu thích sử” Hậu chủ chỉ cho Dương Nghi một chức danh hão “Bái làm Trung quân sư, không thống lĩnh quân, nhàn nhã”. Vì thế Dương Nghi mới nói lên lời oán hận: “Lúc Thừa tướng mới mất, ta đem quân diệt trừ họ Ngụy, thế mà nay lại rơi vào cảnh này! Thực làm cho người ta hối cũng không kịp nữa rồi”. Những lời này quả là đại nghịch bất đạo. Bị Phí Vĩ mật báo với hậu chủ, hậu quả thì không cần nói cũng có thể biết được. Dương Nghi bị phế làm thứ dân. Cuối cùng Nghi cũng tự sát.
Cái chết của Dương Nghi chính là do tự mình gây nên, nhưng cũng thực sự đáng tiếc, bởi Dương Nghi cũng là một nhân tài hiếm thấy. Gia Cát Lượng khi Bắc phạt thường giao cho Nghi trù bị quân lương, quản lí chế độ binh lính… Thục quốc là nước nhỏ, nhân tài ít hơn nhiều so với Ngụy, Ngô. Gia Cát Lượng lúc sinh thời dung người không hợp, lại không biết định ra chế độ với bộ thuộc của mình, sau khi chết lại dẫn tới những cuộc tranh đấu nội bộ của chính quyền, càng như đổ dầu thêm vào đống lửa, việc Thục Hán suy vong chỉ là chuyện sớm muộn. Cái tội này Gia Cát Lượng cũng không thể chối cãi được.
Tiểu Chí (dịch)
